Hugur - 01.01.2015, Blaðsíða 106

Hugur | 27. ár, 2015 | s. 106–122
Atli Harðarson
Skynsamleg sjálfstjórn
Æðsta heill er að eiga ráð
eigin vilja og hugarfars.
Sófókles1
Það er kunnara en frá þurfi að segja að fólk skortir talsvert á fulla sjálfstjórn. Það
sætir sjaldan tíðindum þó að hjón sem ætla að eiga góða stund saman fari að
rífast, námsmenn sem einsetja sér að vakna snemma og læra fyrir próf sofi fram
að hádegi og fólk sem ákveður að hætta að reykja geri það ekki. Stundum vill fólk
líka fyrirgefa en losnar ekki við gremjuna, vill leggja fyrir en safnar samt skuldum,
vill vera vingjarnlegt en sýnir samt vanþóknun með svipbrigðum sem það ræður
ekki við. Menn hafa áform sem ná ekki fram að ganga vegna þess að hugurinn er
óstýrilátur með einhverjum hætti.
Þótt stjórnleysi sé hluti af hversdagslegri reynslu er snúið að átta sig á hvað
bregst. Er um það að ræða að menn langi eitt og geri annað, eða er vandinn
fremur sá að þeir geri það sem þá langar mest en langanirnar stríði gegn skynsemi
þeirra? Stundum virðist þetta töluverð flækja. Í ágætri bók eftir Jon Elster um
undirstöður félagsvísinda er fjallað um hvað það þýðir að hafa skynsamlega stjórn
á gerðum sínum. Eitt dæmi sem Elster tekur er af manni sem segir:
Ég vildi að ég vildi ekki að ég vildi ekki borða rjómatertu. Ég vil borða
rjómatertu því mér finnst hún góð. Ég vildi samt að mér þætti hún ekki
góð því ég er dálítið hégómlegur og finnst þess vegna mikilvægt að vera
grannvaxinn. En ég vildi að ég væri ekki svona hégómlegur. (En hugsa
ég bara á þessa leið þegar mig langar í köku?)2
Hér er ekki augljóst, að minnsta kosti ekki við fyrstu sýn, hvort sá sem um ræðir
sýnir meiri sjálfstjórn með því að fá sér tertusneið eða með því að gera það ekki.
Ég kem aftur að þessu dæmi en fyrst ætla ég að reyna að gera grein fyrir því hvað
sjálfstjórn er. Síðan reyni ég að skýra með hverjum hætti hún getur brugðist. Um-
1 Sófókles, 1990: 354. Úr lokasöng kórsins í Antígónu.
2 Elster, 1989: 37.
Hugur 2015-5.indd 106 5/10/2016 6:45:23 AM