Hugur - 01.01.2015, Síða 116

116 Atli Harðarson
umhugsun dragi úr löngun í tóbak24 renna þær ekki síður stoðum undir kenn-
ingar um að hugsun um framtíðina dragi úr tilhneigingu til að gjaldfella gæði sem
eru fjarlæg í tíma.
Kenningar Ainslies og Gold gera ráð fyrir að ómeðvitaðir útreikningar á nú-
virði séu eins og innbyggðir í hugann og hann gjaldfelli gæði eftir fjarlægð í tíma,
umfram það sem skynsamlegt er. Þessar kenningar virðast sennilegar í ljósi þess
að þegar fíkn fær menn til að undirbúa og skipuleggja innkaup eða bruggun á
einhverju, sem þeir vita vel að færir þeim vanlíðan og óhamingju, þá virðast þeir
hafa tímabundin áform sem eru í andstöðu við skilning þeirra á hvað best sé
að gera. Athæfi þeirra lítur ekki út eins og stundaræði, fum eða fát, heldur sem
úthugsað og gert af ásetningi. Ef þetta er rétt þá er vandi fíkla ekki í því fólginn
að þeir hafi ekki sjálfstjórn í skilningi Holtons25 – það er sjálfstjórn sem er í því
fólgin að geta framkvæmt ætlun sína. Vandi þeirra er þá ístöðuleysi, það er að
segja vanhæfni til að hafa skynsamlega sjálfstjórn með því að láta ætlun sína vera
staðfastlega í samræmi við skilning sinn á því hvað sé rétt eða gott. Eins og ég
kem betur að þegar ég ræði fjórðu gerð stjórnleysis hafa sumir sérfræðingar um
fíkn vefengt kenningar um að dæmigerð hegðun þeirra sem ánetjast vanabind-
andi efnum stjórnist af eiginlegum ásetningi.
Þriðja gerð: Löngun sem stjórnar athöfn ræðst hvorki af ætlun né skilningi
Þegar menn gera annað en þeir ætla er æði oft erfitt að henda reiður á hvort
löngun ber ásetning þeirra ofurliði eða hvort þeir breyta ásetningi sínum vegna
áhrifa frá löngun. Hugsum okkur til dæmis mann sem ætlar að léttast og ásetur
sér að borða bara epli í eftirmat en fær sér samt tertusneið. Er nokkur leið að vita
hvort réttara er að túlka hegðun hans svo að löngun í sætindi hafi borið ásetning
hans ofurliði eða skilja hana á þann veg að hann hafi breytt ásetningi sínum þegar
hann sá hve girnileg terta var í boði? Kannski ekki. Það er samt hægt að tína til
dæmi þar sem löngun stjórnar athöfn manns og gengur gegn staðfastri ætlun
eða skilningi á því hvað best er að gera. Þetta virðist til dæmis henda fólk sem
er haldið löstum eins og öfundsýki, afskiptasemi, stjórnsemi, drottnunargirni og
hnýsni. Það spillir samböndum sínum við aðra og er sjálfsagt oft óánægt með
framkomu sína, áformar að breyta henni, en tekst það samt ekki vegna langana
eða girnda sem taka af því ráðin og eru ef til vill fastar í farvegi einhvers vana.
Þáttaskil urðu í rannsóknum sálfræðinga á stjórnleysi af þessari gerð árið 1998
þegar Roy E. Baumeister, Ellen Bratslavsky, Mark Muraven og Dianne M. Tice26
gerðu grein fyrir niðurstöðum sem sýndu að viðleitni til að sigrast á freistingum
virðist útheimta vinnu sem þreytir fólk. Þau skýrðu meðal annars frá því að fólk
sem stóðst þá freistingu að borða girnilegt súkkulaði og lét sér duga að borða
hreðkur gafst fyrr upp á að leysa þrautir en fólk sem ekki hafði áður þurft að
sigrast á slíkri raun. Síðan þá hefur fjöldi rannsókna staðfest að þegar menn leggja
sig fram um að láta ætlun yfirvinna löngun er eins og þeir þreytist, því ef þeir fá
24 Kober, Kross, Mischel, Hart og Ochsner, 2009.
25 Holton, 2009.
26 Baumeister, Bratslavsky, Muraven og Tice, 1998; Muraven og Baumeister, 2000.
Hugur 2015-5.indd 116 5/10/2016 6:45:26 AM