Læknaneminn - 01.04.1994, Blaðsíða 109

neitt nýtt að við þurfum að hugleiða siðferðileg málefni.
En ný tækni, sem færir manninum nýjan mátt og
möguleika, sem engan óraði fyrir áður, getur að mati
margra skapað ýmiss konar siðferðivanda, sem örðugt
getur reynst að glíma við með hefðbundnum aðferðum.
T ækniþróunin á þessu sviði er svo hröð, að maðurinn
virðist varla hafa ráðrúm til að þroska með sér siðferði,
er ræður við þau nýju vandamál, er fram koma. Sumir
hafa gengið svo langt að halda því fram, að nútíma
gentækni valdi slíkri byltingu í málefnum okkar
mannanna að nauðsyn sé á því að þróa alveg ný
siðfræðileg hugtök og grundvallarreglur. Aðrir telja
hins vegar, að þau hugtök og reglur, sem nú ríkja
almennt, nægi til þess að ráða við flestan vanda, sem
gentæknin kallar fram (12).
Aður en við hyggjum að þeim siðferðilegu
spurningum, sem gentækni nútímans vekur, verða
fyrst sett fram nokkur almenn atriði um siðferði,
siðfræði og tengsl þeirra við gentækni. Síðan verða
tekin nokkur dæmi um not gentækni, til þess að
lesandinn fái örlítið hugboð um hina ótrúlegu
möguleika, sem þessi tækni virðist geta boðið upp á.
Þar sem siðferðileg umræða um gentækni þarf að taka
tillit til geysimargra þátta og verður þannig flókin og
yfirgripsmikil verður ekki rúm hér til ítarlegrar urnræðu
um neitt siðferðilegt úrlausnarefni varðandi gentækni.
Látið verður nægja að benda á almenn sjónarmið og
aðferðir, sem taka verðurtillit til, og impra á nokkrum
helstu siðferðilegu vandamálum, sem gentæknin þarf
að glímavið.
A síðustu mánuðum hafa þessi mál reyndar verið
í brennidepli í íjölmiðlum, hér á landi sem annars
staðar. Má þar nefna umræðu um erfðafræðilega
íjölföldun eða „klónun“ einstaklinga, um erfðakort
mannsins, svokölluð „krabbameinsgen“, þ.e. gen,
sem standa í einhvers konar orsakarsambandi við
krabbamein sem kemur fram einhvern tímann síðar á
ævinni, og loks gervifrjóvgun, er gerir eldri konum
fært að eignast börn. Loks er þess að geta, að
Nóbelsverðlaunin 1993 í lífeðlis- eða læknisfræði voru
veitt fyrir uppgötvanir á þessu sviði.
ATHAFNIR, SIÐFERÐI OG SIÐFRÆÐI
Öll dýigera eitthvað. Það að gera eitthvað einstakt
er kallað athöfn, en almennara mynstur athafna eða
venj an að framkvæma einhverj a tegund athafna nefnist
atferli. Líf dýrs felst í athöfnum þess, í því hvað það
gerir. Athafnirdýrs stjórnastafþremurmeginþáttum:
í fyrsta lagi ytri aðstæðum, í öðru lagi innri þörfum og
hvötum dýrsins, og í þriðja lagi einhvers konar
stjórnstöð, sem er innbyggð í dýrið sem lífveru, og
tekur við upplýsingum um ytri aðstæður á ákveðnu
andartaki, þarfir og hvatir dýrsins á sama tíma,
samhæfir þessar upplýsingar og vinnur úr þeim þannig
að úr verður ákveðin athöfn, sem í einhverjum skilningi
veitir dýrinu ánægju eða fullnægingu, „hamingju“,
eða miðar að því. Þessi stjómstöð er misflókin eftir
því, hversu þróað dýrið er, sennilega flóknust hjá
þróuðum dýrum eins og æðri spendýrum.
Maðurinn er að sjálfsögðu dýr, en það sem greinir
hann frá öðrum dýmm er, að stj órnstöð hans er flóknari
en hjá þeim. Þessa stjórnstöð mannsins getum við
kallað skynsemi. A hverju andartaki í lífi okkarerum
við að gera eitthvað, hvort sem það er nú að sofa, anda,
borða, liggja í leti eða eitthvað annað. Þegar við fömm
að gera eitthvað annað en við höfum verið að gera til
þessa, gerum við það vegna þess að við höfum tekið
ákvörðun, sem getur verið meðvituð eða ómeðvituð.
Marga hluti gerum við ósj álfrátt, eins og þegar við
göngum hreyfum við fætuma á ákveðinn hátt, eða
burstum tennumar á hverju kvöldi. En oft þurfum við
að taka meðvitaða ákvörðun, en það orð notum við
einkum um það, þegar við þurfum að hugsa um ýmsa
hugsanlega möguleika, t.d. hvort kaupa eigi þennan
bíl eða einhvem annan, og vega og meta hvaða kost
eigi að velja. Þá öflum við okkur upplýsinga um
staðreyndir málsins, um það, hvað hver kostur hefur í
för með sér, í ljósi þarfa okkar og innri hvata.
Skynsemin reynir að vinna úr þessum upplýsingum
og finna þann kost, sem við viljum kalla
skynsamlegastan, og í ljósi þess tökum við ákvörðun.
Þarfír okkar og hvatir skoðaðar almennt í ljósi
skynseminnar getum við kallað gildi. Sum gildi eru
endanleg gildi, sem erfitt eða ókleift er að færa frekari
rök fyrir. Æðsta gildi mannsins er sennilega mannslífið,
vegnaþess að líf mannsins, eins og annarra dýra, felst
í því að gera eitthvað, og gildishugtakið er leitt af
hugtökum eins og þarfir, hvatir, sem taka mið af
viðhaldi lífsins. Önnur æðri gildi taka mið af þessu
gildi, eins og að halda beri mönnurn á lífí ef unnt er,
deyða ekki aðra menn, bjarga mannslífum, nærast,
klæða sig eftir aðstæðum, nj óta félagsskapar annarra,
álits í þjóðfélaginu o.s.frv. Peningareru ekki endanlegt
gildi, vegna þess að þeir eru aðeins meðal til þess að ná
LÆKNANEMINN 1 1994 47. árg.
99