Andvari - 01.01.1988, Qupperneq 57

ANDVARI
HARMLEIKJASKÁLD OG PRÉDIKARI
55
drama en frumraunir Jóhanns, Doktor Rung og Bóndinn á Hrauni, og að
hvergi í leikritum Jóhanns sé að finna jafn áhrifamikil dramatísk átök og það
sem fer fram á milli Ragnheiðar og Brynjólfs íSkálholti. Enginn skyldi halda
að ég sé með þessum samanburði að reyna að gera lítið úr Jóhanni Sigur-
jónssyni, sem var stórmerkur höfundur og ómetanlegt fyrir okkur að eignast.
Hins vegar háði honum hvað Ijóðskáldið var uppástöndugt við leikrita-
skáldið; ljóðrænn og líkingafullur samtalsstíllinn í leikritum hans getur
vissulega verið tilkomumikill, en lyftir tæpast undir dramatískar eigindir
þeirra. Guðmundur Kamban gerði sér frá upphafi grein fyrir því að dramað
er listform lífsháskans og að sá háski verður ekki nálægur og áleitinn ef
leikskáldið er sífellt að minna á nálægð sína, leyfir persónunum ekki að tala
sjálfum. Hann skynjar og veit að hlutverk Ieikskáldsins er að leiða persón-
urnar í aðstæður sem sýna þær í nekt sinni, reyna þær til þrautar og knýja til að
taka endanlega afstöðu til sumra erfiðustu spurninga mannlegs lífs.
Það liggur því í hlutarins eðli að Guðmundur Kamban er umfram allt
dramatískt skáld og það allt eins þótt hann hafi einnig skilað sígildum verkum
á sviði ljóðlistar og skáldsagnagerðar. Þetta var þeim ágæta bókmennta-
manni Kristni E. Andréssyni ljóst og gat því fjallað um Kamban af skilningi;
mér er til efs að nokkur íslenskur bókmenntafræðingur hafi, þrátt fyrir allt,
skrifað betur um hann en Kristinn gerir í íslenzkum nútímabókmenntum
1918-1948. Það sem spillir umfjöllun Kristins og brenglar lokaniðurstöður
hans er pólitísk einsýni hans, löngun til að refsa Guðmundi Kamban fyrir
skort á sósíalisma — það flögrar jafnvel að manni að Kristinn hafi öðrum
þræði viljað nota dæmi Kambans til að sýna ungum höfundum hvernig farið
gæti fyrir gáfuðustu skáldum, ef þau vöruðust ekki borgaralegan hugsunar-
hátt og tækju ekki rétta afstöðu. Nú geta menn kannski karpað um það
hvernig eigi að greina hugmyndafræði í bókmenntum; allt um það er þeim
sem hér stýrir penna fyrirmunað að skilja hvernig verk eins og Marmari —
einhver svæsnasta árás íslensks höfundar á spillingu og hræsni vestrænnar
auðstéttar — má með nokkurri skynsemi teljast borgaralegur skáldskapur.
Brestirnir í verkum Guðmundar Kambans leyna sér ekki, en þeir stafa
örugglega af einhverju öðru en vöntun á réttum pólitískum skoðunum.
Fullyrðingar um ófrumleik og ónógt hugmyndaflug, eða eltingarleikur við lán
frá öðrum höfundum — sem allir höfundar taka hvort eð er meira eða minna
— eru ekki heldur líklegar til að veita dýpri skilning á höfundarverki hans.
Guðmundur Kamban er svo stórbrotið skáld, fer það langt þar sem hann
kemst lengst, að hann á ekki skilið að vera afgreiddur með svo auðveldum
hætti.
Hvað er það þá sem háir honum og veldur því helst að honum bregst
hugið? Hér er stórt spurt og sjálfsagt miður gáfulegt að reyna að svara slíkri
spurningu án þess að gera fyrst rækilega rannsókn á öllu sem höfundinn