Hugur - 01.01.1988, Page 27

HUGUR
MIKAEL M. KARLSSON
Newtons. Fyrsta lögmál Newtons segir að hlutur haldi áfram
að vera í kyrrstöðu eða á jafnri hreyfingu eftir beinni línu,
nema utanaðkomandi kraftar knýi hann til annars. Þegar
utanaðkomandi kraftar breyta hreyfingu hlutar, er hún
„þvinguð“. Að sönnu vill Newton nota orðin „eðlislæg“ og
„knúin“ hreyfing í staðinn fyrir „náttúrulega“ og „þvingaða“
hreyfingu, en með þeirri orðalagsbreytingu sneiðir Newton
ekki hjá tvískiptingu Aristótelesar.45
Kenning Aristótelesar um þvingaða hreyfingu - hreyfifræði
hans, mætti segja - er langveikasti þáttur aflfræði hans. Hann
gerir náttúrulegri hreyfingu góð skil í verkum sínum en
skrifar aldrei samfelldan texta um þvingaða hreyfingu. Menn
hafa því neyðst til að safna í heillega mynd hreyfifræðilegum
hugmyndum héðan og hvaðan úr ritum hans, þar sem eiginlegt
viðfangsefni Aristótelesar er annað, til dæmis hvort tóm sé
til,46 hvort óendanlegir hlutir geti verið til,47 eða við hvaða
aðstæður dýr geti knúið sig áfram.48 í stuttu máli gerði
Aristóteles sér tæplega grein fyrir því að hreyfifræði væri
afmarkað viðfangsefni. Jafnvel í Eðlisfræði hans er ekki nema
einn kafli (Eðlisfræðin VII,5) sem fæst beinlínis við
hreyfifræðilegar kennisetningar.
Einn sá vandi, sem Aristóteles átti við að etja, var að hann
reyndi að grundvalla kenningar sínar um þvingaða hreyfingu á
dæmum úr daglegu lífi: flokkar manna að draga skip,4^ hlutir
fallandi í lofti, vatni og jörð (kannski eðju?),50 og svo
framvegis. Okkur er nú ljóst að í þessum dæmum hafa svo
margir „truflandi“ þættir eins og núningsviðnám og seigja efn-
is áhrif, að erfitt er að greina grundvallarlögmál sem eru að
verki.51
45 Newton hefði að vísu ekki viðurkennt það.
46 Eðlisfræðin IV,8.
47 Umhimnana 1,6.
48 Um hreyfingu dýra 1-5 einkum 3.
49 Eðlisfræðin 250al7-19.
50 Eðlisfræðin 215a24-216a7.
51 í sambandi við þetta atriði og fleiri sem koma fram í eftirfarandi þremur
málsgreinum sjáið umræðu þeirra Stephens Toulmin og June Good-
field í The Fabric of the Heavcns (Pelican Books: Harmondsworth,
1963), bls. 105-112.
25