Hugur - 01.01.1988, Blaðsíða 61

HUGUR
VILHJÁLMUR ÁRNASON
sér einum reikningsskil gjörða sinna með því að yfirvega frelsi
sitt og ábyrgð af samkvæmni og heilindum. Hér er enginn
skynsamlegur mælikvarði til - einungis sú kenning Sartres að
skírskotun til siðferðilegra verðmæta feli í sér óheilindi, maður
geti ekki af heilindum viljað eigið frelsi án þess að vilja frelsi
annarra, og að hann skilgreini óheilindi sem villu.11
En þessi kenning hljómar eins og prédikun í auðninni fyrir
öllum sem ekki hafa þegar fallist á frelsishugmynd Sartres og
forsendur hennar. Hún fellur gersamlega dauð fyrir þeim
tveim hópum manna sem hún þarf að ná til. Annars vegar þeim
sem eru skeytingarlausir um aðra og kæmi aldrei til hugar að
nokkur manneskja tæki sér breytni þeirra til fyrirmyndar. Hins
vegar þeim sem líta sjálfa sig og siðgæði sitt svo alvarlegum
augum að þeir vildu helst að allir tækju sig sífellt til fyrir-
myndar. Fulltrúar beggja hópanna gætu samviskusamlega spurt
sig „hvað myndi gerast ef allir höguðu sér eins og ég?“ - og
haldið síðan uppteknum hætti eins og ekkert hefði í skorist.
Grundvallarforsenda þessa viðhorfs - að ekki sé hægt að
ganga að neinum hlutlægum eða sjálfstæðum verðmætum sem
gefnum, gildin verði til einungis vegna ákvarðana ein-
staklingsins - leiðir óhjákvæmilega til sjálfdæmishyggju í sið-
ferðilegum efnum. Rökræður um siðferðilega breytni eru fá-
nýtar ef val einstaklingsins er æðsti dómari í því efni. Sið-
ferðisboðskapur heimspekingsins sem gengur út frá þessari
forsendu breytir engu þar um. Þannig elur tilvistarsiðfræðin á
hugmyndum sem hvað mest standa skynsamlegri siðferðis-
umræðu fyrir þrifum.
IV
Það er athyglisvert að sjá hvemig einstaklingshyggja til-
vistarstefnunnar og félagshyggja marxismans skerast í kröf-
unni um „frelsun mannsins“. Gagnrýni beggja á ríkjandi sið-
ferði hvílir í raun á þessari hugmynd en þó er mikilvægur
munur á því hvaða skilning ber að leggja í hana. Mér sýnist til
dæmis að þar skilji með existensíalistanum og marxistanum
Sartre sem hann færir megináhersluna af stílnum, þeirri kröfu
11 Samarit, bls. 27.
59