Tímarit Máls og menningar - 01.11.1955, Side 124

TÍMARIT MÁLS OG MENNINGAR
hrifum hans í það og það skiptið. En á hinn bóginn er varla hægt að neita því,
að þessi skáldsaga „um sveitapilt fyrir austan“ — en svo nefnir höfundurinn
hana í bréfi til Jóns Helgasonar frá Liibeck 29. nóvember 1929, nýkominn frá
Ameríku — er óvenjulega dauf, af Halldóri að vera, og gefur alls enga hug-
mynd um hina einstæðu listrænu kosti hins komanda stórvirkis, Sjálfstœðs
fólks. Þegar maður er búinn að lesa þetta uppkast, skilst manni betur sú itrek-
aða játning höfundarins, að hann hafi týnt skáldskapargáfunni. Auðvitað
kennir handbragðs hins ágæta skálds í ýmsum atriðum, en sem heild rís sagan
fremur lágt, og lítið er þar að finna af dramatiskri tilfinningu. Lesandinn
saknar þar fjörs þess og hugmyndaflugs, skerpu þeirrar og sveiflu, sem hann
er annars vanur að finna í verkum Halldórs. En, sem þegar hefur verið bent á,
hinar ytri kringumstæður, meðan á samningu handritsins stóð, voru ekki sem
ákjósanlegastar. Bölsýni sú, er lýsir sér í bréfinu til Kristínar Guðmundsdóttur,
getur að nokkru leyti stafað af óþægindunum í sambandi við kæruna — það
var t. d. enn ekki búið að skila honum vegabréfinu aftur —, en að nokkru
leyti af óánægju hans með skáldsögu sína; um orsakatengslin milli þessa tvenns-
er annars ekkert hægt að sanna eða vita.
Þegar maður ætlar sér að bera saman Heiðina við Sjálfstœtt jólk, verður
að taka nægilegt tillit til þess, að fyrri sagan er aðeins uppkast, og þessvegna
ekki nema að takmörkuðu leyti sambærileg við fullmótað listaverk. Hún hefur
auðvitað aldrei verið ætluð til þess að koma fyrir ahnenningssjónir í þessari
mynd. Á köflum lítur handritið frekar út eins og hráefni, þar sem höfundurinn
hefur lagt niður fyrir sér efnið meira í fræðilegu eða ritgerðaformi, án þess að
vera búinn að setja það á svið í listrænum atriðum og lýsingum. Stundum
virðist frásögnin dálítið laus í sniðum, og skáldið teygir lopann; en sá ókostur
kemur að sjálfsögðu ekki eins greinilega í ljós, þegar sagan er samanþjöppuð
eins og í endursögn minni hér að framan. Breytingar og leiðréttingar í hand-
ritinu eru mjög fáar, og bendir það einnig til þess, að höfundurinn hafi sleppt
því á frumstigi. En þeim, sem annars hafa nokkra reynslu af vinnubrögðum
Halldórs, er vel kunnugt um, að skáldsögur hans hafa einatt lifað fleiri eða
jafnvel margar gerðir, áður en þær birtast á prenti. Lýsingar, sem hafa í bók-
um hans orðið mönnum ógleymanlegar vegna stílsnilldar og fegurðar. eru
stundum frekar lítilfjörlegar í fyrstu uppköstum, þó að þær séu að efni til þær
sömu.
Það er engin tilviljun, að Halldór skuli í bréfi sínu til Kristínar Guðmunds-
dóttur minnast á ferð sína „yfir ísland á ská veturinn 1926“. En það hefur lengi
314