Tímarit Máls og menningar - 01.06.1998, Side 56

ÁRNl BERGMANN
og hneigðar til sjálfhverfni á sér rætur í höfundinum sjálfum, í miðri þeirri
þverstæðu sem líf hans er.
Hann vill fá að vinna í friði fyrir kröfum og sífri um að hann skrifi svo
allir skilji, ali æskuna upp til góðra hluta, bendi á hyggindi sem í hag koma í
samfélaginu, kveði niður spillingu ríkra manna og valdamikilla, jafnvel kenni
mönnum að lifa. Hann vill fá að vera í friði. Hann vill gera það sem honum
sýnist. Hann vill vera frjáls undan kvöð.
En um leið vill rithöfundurinn (þótt hann neiti því kannski sjálfur) að á
hann sé hlustað. Hann hefur hreint ekkert á móti því að hafa áhrif á
hugsunarhátt og skoðanir. Metnaður hans er að vera fleinn í holdi samfé-
lagsins. Hann veit sjálfsagt að það er oflæti að ætla sér að breyta heiminum
svo um muni, en hann vísar ekki með öllu ffá sér þeim rómantíska draumi
Shelleys að skáldin séu „hinir óþekktu löggjafar heimsins.“ Hann veit að
áhrif bókmennta eru ekki mælanleg en samt hefur einhver lesandi komið til
hans og þakkað honum fyrir verk sem „breytti lífi mínu“ - og hafi það ekki
gerst enn þá má eiga það í vonum. „Du musst dein Leben ándern“, segir forn
gríska stytta við lesanda kvæðis effir Rilke - „þú verður að breyta lífi þínu“
(undanskilið: vegna þess að þú hefúr séð mig).21 Hver er sá að hann vilji ekki
hafa einhver slík áhrif þó ekki væri nema á einn mann eða ellefu? Sem að
sínu leyti tala við eina manneskju eða ellefu.
Heyra má sálirnar tvær kvaka og bítast á í brjósti skálda hvar sem niður
er borið. Höfúðdýrlingur Rússa, Púshkín, telur þetta sér helst til ágætis í
kvæði sem Halldór Laxness hefur reyndar þýtt sjálfur á íslensku:
hvernig á grimmri öld eg blés að frelsis glóðum
og bað þeim fótumtroðna góðs.
En Púshkín hefur líka ort kvæði sem nefnist „Skáld og skríll“ þar sem
skáldið vísar með megnri fyrirlitningu á bug bænarskrám lýðsins um að það
stígi niður af sínum háa himni og bæti hjartalag og siði manna og kenni þeim
annað nytsamlegt - vér skáld, segir þar, erum ekki fædd til að taka þátt í
hvunndagsáhyggjum og erjum: „vér erum fædd til innblásturs, ljúfra hljóma
og bænagjörðar“. Landi Púshkíns, Anton Tsjekhov, vísaði í bréfi til útgefanda
síns frá sér tilætlunarsemi þeirra lesenda sem leituðu í verkum hans að
„stefnu eða hneigð“ enda vildi hann aðeins „fá að vera frjáls listamaður“ 22.
En í öðru bréfi til sama manns lætur Tsjekhov í ljós nokkra afbrýði í garð
höfunda fyrri kynslóða sem áttu sér stefnu og markmið og kalla lesandann
ófeimnir til samfýlgdar meðan „við“ (hann sjálfur og samtíðarmenn hans)
„eigum okkur hvorki nálæg né fjarlæg markmið og í sál okkar er auðn og
54
TMM 1998:2