Tímarit Máls og menningar - 01.06.1998, Page 83

Sigþrúður Gunnarsdóttir
Leitin að upptökum Nílar
Um minningabækur Halldórs Laxness
Þegar heimsfrægur rithöfundur tekur sig til á áttræðisaldri og skrifar end-
urminningar sínar í fjórum bindum á lesandi von á að þar sé fjallað um
hápunkta lífs hans; æsku og uppvöxt, framaferil hans sem höfundar, útkomu
og viðtökur frægustu bókanna, móttöku stórra viðurkenninga og áhrif
þeirra á listsköpun og hugsunarhátt, ef til vill eitthvað um tilhugalíf, maka
og þölskyldu. í tilfelli Halldórs Laxness ætti lesandi von á hans „veröld sem
var“ að hætti Stefans Zweigs; breiðri aldarlýsingu samhliða frásögn af við-
burðaríku lífi víðföruls manns. En það er fjarri lagi. Það sem Halldór kýs að
rifja upp í endurminningum sínum, fjórum bókum sem hann skrifar á
áttunda áratugnum, eru fyrstu ár ævinnar, fram að tvftugu. / túninu heima
gerist á árunum 1902-1915, Úngur egvar segir ffá fyrstu utanlandsferðinni
og dvöl Halldórs í Danmörku og Svíþjóð 1918-19, Sjömeistarasagan fjallar
um árin 1915-1918, þó einkum veturinn 1918 þegar Halldór hættir í
Menntaskólanum til að ljúka við Barn náttúrunnar, og í síðustu bókinni,
Grikklandsárinu, segir frá sumrinu 1919 á íslandi og vetrinum 1919-1920
þegar Halldór ræður sig sem barnakennara austur á Höfn í Hornafirði.1 Við
lok Grikklandsársins skilur sögumaður við Halldór tvítugan í Þýskalandi.
„Og þá held ég þessi æskusaga fari nú að kortast,“ segir hann þar; „Við taka
aðrar áttir og aðrar viðmiðanir, fjölbreytni og flækjur í ókunnum stöðum,
og ekki tök á að rekja, nema brjóta um leið saklaust og einfalt mótið á þessum
smábókum fjórum.“ (239).
Minningabækurnar kallar Halldór ýmsum nöfnum: essay-rómana, skáld-
sögur í ritgerðaformi, bókmenntalega blaðamennsku, skáldsögu í greina-
formi eða einfaldlega skáldsögur í fyrstu persónu.2 Enda fer hann á stundum
frjálslega með staðreyndir.3 Endurminningar í hefðbundnum skilningi, þar
sem alltaf er haft það sem sannara reynist, skrifaði Halldór þannig að eigin
mati aldrei. Hitt er annað mál að smábækurnar fjórar geyma markvissa
sjálfslýsingu og sjálfssköpun. Þótt Halldór fari um víðan völl lýsir hann engu
sem ekki snertir hann beint, engu sem ekki má spegla persónu hans í eða
túlka út frá stöðu hans sjálfs sem upprennandi stórskálds. Áherslan er ætíð
á þá eiginleika sem lesendur bókanna vita að voru Halldóri mikilvægir seinna
TMM 1998:2
81