Tímarit Máls og menningar - 01.06.1998, Síða 87

LEITIN AÐ UPPTOKUM NÍLAR
Sunnanfara, Heimdall og Tímarit hins íslenska bókmenntafélags og gefur
auga leið að þetta hefur Halldór sótt í og litið á sem sjálfsagðan hlut. Á hinn
bóginn fjallar Halldór um bækur eins og þær hafi í æsku hans verið fjarlægur
og illfáanlegur munaður. Hann hlustar andaktugur þegar amma hans og
sögukonan Halldóra Álfsdóttir fara með kvæði eða þulur, og einu bók
Halldóru lýsir hann á þessa leið:
Afturámóti var í eigu Halldóru sú bók sem ég vil kalla seinni upplifun
bernsku minnar í bókmentum þegar Bótólfi sleppir; það var Adams
saga í handriti frá fyrri tímum, skrifuðu á mjög leiðinlegan pappír
[...] Bókin var skriðin á hornum og röndum og mörg blöð ill-læsileg
ýmist af óhreinindum og fituklessum, ellegar sum blöðin virtust hafa
legið í böglíngi að minstakosti einn eða tvo mannsaldra í senn og
iligerlegt að slétta úr þeim [...] Samt trúði Halldóra gamla á Adams
sögu og ég líka, og við settum upp sérstakan andaktarsvip þegar við
töluðum um bókina. (fth 109).
Af þessari lýsingu að dæma mætti halda að Halldór hafi sem barn búið
við svipaðar aðstæður og sveitarómaginn Ólafur Kárason Ljósvíkingur úr
Heimsljósi. Margoft hefur verið bent á að Ljósvíkingurinn sæki persónuein-
kenni til skapara síns, Halldórs Laxness, en þarna má halda hinu gagnstæða
fram, að skaparinn þiggi einkenni ffá sköpunarverkinu!
Stemningin sem Halldór skapar í kringum Adams sögu Halldóru Álfs-
dóttur er hluti af þeirri rómantísku hugmynd sem gengur í gegnum allar
minningabækurnar að tengja bækur, menntir og sanna menningu þeim sem
eru fátækir og lágt settir í þjóðfélaginu. Fátæku börnin í skólanum á Laxnesi
voru þeim ríkari ekki síðri og börn fátækra bænda gátu orðið miklir lær-
dómsmenn. „Fyrir mistúlkun orðsins hefúr svona fólk verið kent við fátækt;
mælt á aðra og sígildari stiku var fólk þetta ríkt; að minstakosti ríkara en við
núna [...] í hvert og eitt skifti sem maður heyrði þetta fólk tala hrundu því
gullkorn af vörum. Maður fór ríkari af fundi þess.“ (íth 66). Ómenntað fólk
getur jafnvel verið fremra Halldóri sjálfum í ritlist. Sögur gamals manns í
Hornafirði voru til að mynda svo „miklu meiri og betri en mínar, að margur
á borð við mig hefði vel mátt hætta að yrkja.“ (G 200-201). Alþýðumaðurinn
Gísli á Eiríksstöðum skrifar af kristilegri samvisku „og auðmýkt hjartans, en
ekki í bríaríi einsog sigldir uppskafníngar, þarámeðal ég,“ þess vegna verða
jafnvel ambögur hans klassískar (G 130-131). Og um Þórð Diðriksson segir
Halldór: „Hann skrifaði sízt lakar en við skrifum núna og sumt betur. Hann
kom aldrei í neinn skóla en hafði þetta í fingurgómunum.“5
Þrátt fyrir það hvað Halldór var sjálfur vel stæður og, þegar miðað er við
samtímamenn hans, þokkalega menntaður samsamar hann sig alþýðunni.
Enda ekki furða þegar því hefur verið haldið fram að hún búi yfir þeim
TMM 1998:2
85