Tímarit Máls og menningar - 01.06.1998, Page 157

RITDÓMAR
heimspekirits sem út kom árið 1912,
tveimur árum fyrir dauða hans, og var
löngu horfið af sjónarsviðinu og fallið í
gleymsku.
Þótt ýmsir hafi vakið máls á því að
meira hafi verið skrifað um heimspeki á
íslandi á fyrri og síðari öldum en margir
hyggja, hefur þessari hefð, ef svo má
segja, ekki verið sýndur sá sómi sem hún
á skilið. Ætti þó að vera gagnlegt að sjá
hvernig íslendingar hafa hugsað um lífið
og tilveruna og orðað það á íslensku (eða
öðrum málum). Þannig verður að telja
það sérlega til vansa að heimspekirit
Guðmundar Finnbogasonar skuli ekki
fyrir löngu vera komin út í nýjum og
aðgengilegum útgáfum, - og þóttu hug-
myndir hans þó svo merkar á sínum tíma
að doktorsritgerð hans var þýdd um-
svifalaust á frönsku og vakti talsverða
athygli. Heimspekirit Brynjúlfs, Saga
hugsunar minnar, um sjálfan mig og til-
veruna, setti að vísu engin spor af því tagi
í hugmyndasögu Islendinga né annarra,
enda virðast menntaðir heimspekingar í
samtíma hans hafa staðið nokkuð ráð-
villtir gagnvart því, en það er eigi að síður
fagnaðarefni að það skuli nú aftur vera
komið fyrir almenningssjónir eftir átta-
tíu og fimm ár, í umsjón Haralds Ingólfs-
sonar, sem einnig ritar ítarlegan inngang,
og skipa sæti þar sem það á heima, í
ritröðinni íslensk heimspeki, Philosophia
Islandica.
Saga hugsunar minnar er nefnilega
miklu meira en einhvers konar kúríósum
í einhverri hálfgildings utangarðshefð.
Hvernig sem á það er litið, er þetta rit
stórmerkilegt og reyndar alveg einstakt í
íslenskum bókmenntum. Höfundur
þess var sjálfmenntaður alþýðumaður,
sem hafði áreiðanlega mjög takmarkað-
an aðgang að heimspekiritum en hugs-
aði því meira um hinstu rök tilverunnar
og tók sér síðan fyrir hendur að skrá
niðurstöðurnar. Árangurinn var alskap-
að heimspekirit, þar sem grundvallar-
hugmyndirnar, eða forsendurnar, eru
settar fram skýrt og skipulega og hvað
leiðir síðan af öðru á rökréttan hátt. Svo
er ekki að sjá að höfundurinn hafi átt í
neinum erfiðleikum við að tjá sig: þegar
ritið er flókið er það af því að hugsunin
er flókin, en framsetning sjálf er lipur, og
þótt stíllinn sé vitanlega annar en á sögu-
ritum hans er málið gott og einkum at-
hyglisvert hvernig hann útvíkkar það með
alls kyns nýyrðum, þegar hugmyndir hans
krefjast þess. Má af þessu ýmislegt læra.
Á ritinu eru fleiri en ein hlið og má því
nálgast það á margvíslegan hátt. Að vissu
leyti er það merkileg saga um trúar-
kreppu alþýðumanns á seinni hluta 19.
aldar og tilraunir hans til að losna úr
henni. Eins og titill bókarinnar gefur til
kynna byrjar höfundur á því að rekja
þroskasögu sína. Hann segir fyrst frá því
hvernig hugsun hans vaknaði, hvernig
hann fór að gera sér grein fyrir eigin sjálfi
og sérleika, og hvernig fyrstu efasemd-
irnar í trúmálum vöknuðu. Þótt honum
tækist að róa annan mann, sem átti í
stríði við efasemdir, fann hann samt enga
lausn sem hann gæti sjálfur sætt sig við,
uns hann komst á þá skoðun að ekki væri
hægt að skýra tilvist hins illa í heiminum
nema með því að gera ráð fyrir að æðstu
verurnar væru tvær, önnur góð og hin ill,
og báðar eilífar og jafnvoldugar. Honum
fannst þó þessi tvígyðiskenning voðaleg
í sjálfu sér, og hann vildi komast burt frá
henni. Fram að þessu er ekki annað að
sjá, en höfundur hafi byggt alla hugsun
sína á barnalærdóminum, biblíunni,
kverinu og boðskap sóknarpresta, og er
sennilegt að hann og kunningi hans
ónefndur hafi ekki verið einir um efa-
semdirnar. En þegar hér er komið verða
umskipti, því nú kynnist höfundur því
heimspekiriti íslensku, sem sennilega
hefur haft mest áhrif á samtíð sína og
komið mun fleirum en Brynjúlfi til um-
hugsunar, kvæðinu Njólu eftir Björn
Gunnlaugsson. Við lestur þess gat hann
losnað við tvígyðiskenninguna, en það
var skammgóður vermir, því fleiri
vandamál skutu upp kollinum.
Þegar hér var komið sögu og höfund-
TMM 1998:2
155