Skírnir - 01.01.1967, Side 157

Skirnir
Ritfregnir
155
sjónarmið. En ég verð að telja mikinn galla, að uppdráttur af Reykjavik
skuli ekki fylgja. Hins vegar er ómetanlegur kostur, hve margar myndir
eru i ritinu, bæði af mönnum og stöðum.
Ég veit ekki, hvort kveikjan að þessari bók er hið langa rit Kristjáns
Albertssonar um Hannes Hafstein. En hún fjallar að ýmsu leyti um sama
efni, en frá ólikum sjónarhól. Þorsteinn er þvi yngri maður, að hann sér
atburði sjólfstæðisbaróttunnar í meiri fjarska. Það er, að ég hygg, að
flestu leyti kostur. Annað er það, að bók Þorsteins er ekki í ævisagnastíl.
Hún er ekki hetjusaga eins og bók Kristjáns.
Einn af kostum ritsins, að mínum dómi, er sá, að bókin er rituð frá
víðara sjónarhól en margt, sem um þetta tímabil hefir verið skrifað. Við
fáum að vita allmikið um hagsögu tímabilsins, svo sem verðlag og kaup-
gjald, um lif fólksins í Reykjavik á þessum tíma. Og það, sem ef til vill
varðar meira: Höfundur tengir atburði Islandssögunnar atburðum í stjórn-
málasögu Dana. Þetta hefir að vísu verið gert áður, en margir menntaðir
fslendingar halda enn í dag, að ýmiss konar þref og önnur barátta is-
lenzkra stjórnmálamanna á þessum tíma hafi ein ráðið úrslitum í sjálf-
stæðisbaráttu þjóðarinnar. Sé það fjarri mér að gera lítið úr þessari bar-
áttu. Hún var ómetanleg. Andspyrna Dana stafaði ekki heldur af neinni
mannvonzku. Danir eru — svo að varlega sé talað — ekki verri þjóð en
aðrar þjóðir. Það voru stefnur úti i heimi: þjóðernisstefna, lýðræði og
þingræði, sem hvorki áttu upptök á íslandi né í Danmörku, sem að veru-
legu marki ákváðu sögu beggja þessara þjóða. Þetta atriði gleymist oft
í hátiðlegri vímu yfir hetjudáðum íslenzkra stjórnmálamanna. Ég skal
játa, að mér virðist útsjón höfundar ekki nógu víð — hann hefði mátt liafa
allrækilegt yfirlit um þær byltingar og þá hugarfarsbreytingu, sem urðu
í stjórnmálum Evrópu á 19. öld og varð íslenzkum baráttumönnum styrk
stoð í sókn þeirra að markinu. En auk þess má ekki gleyma, að fom ís-
lenzk menning og ekki sizt íslenzk tunga var þeim ómetanlegt vopn í
baráttunni. En sem sé, ég tel höfund hér á réttri leið.
Annað atriði, sem mjög hefir sett svip á bækur og ritgerðir um þetta
timabil, er þjark um persónuleika einstakra stjómmálaforingja. í sumra
augum var Björn Jónsson djöfull, en Hannes Hafstein guð, en aðrir hafa
þveröfuga skoðun. En þetta er engin sagnfræði. Ég neita þvi ekki, að per-
sónuleiki einstakra stjórnmálamanna skipti miklu máli. En hafa verður
í huga, að allir menn hafa galla, en jafnframt kosti. Þessir ágætu menn
vom undir sömu sök seldir. Frá sagnfræðilegu sjónarmiði verður hins
vegar fyrst og fremst að meta þá eftir stefnu þeirra, en stefna í stjóm-
málum orkar oft tvimælis á sínum tíma og verður betur dæmd eftir á.
Ég efa ekki, að bæði Bjöm Jónsson og Hannes Hafstein hafi viljað þjóð
sinni vel. Höfundur bókarinnar reynir að skoða menn og málefni i hlut-
lægu ljósi, segja kost og löst. Hann er ekki haldinn þeirri guðstrú og
djöflatrú á mönnum og málefnum þessara tima, sem margir hafa ekki
enn getað losað sig við. Ég þykist að vísu sjá, hvar samúð höfundar er,