Tímarit Máls og menningar - 01.11.2012, Síða 101

D ó m a r u m b æ k u r
TMM 2012 · 4 101
en að þeirra áliti eiga margir hagfræð-
ingar það til að fella af þeim stalli sama
óvænta dóminn um hin ýmsu sam-
félagslegu álitamál, þ.e.a.s. „einkavæð-
ið!“. Hagfræðin eigi hins vegar fremur
heima meðal t.d. félagsvísinda og jafnvel
lista. Með þessu virðist mér þó ekki sem
umræddir höfundar kasti barninu með
baðvatninu, þ.e. varpi öllum hagfræði-
legum rökum í stjórnmálaumræðu fyrir
róða, enda gegna rök af því tagi mikil-
vægu hlutverki í gagnrýni þeirra á
frjálshyggjuna. En takist þeim að sýna
fram á þetta ofdramb hagfræðinnar telja
þeir sig um leið geta svipt frjálshyggjuna
tilkalli sínu til vísindalegra yfirburða
yfir aðrar stjórnmálastefnur og að hún
glati þannig „samkeppnisforskoti“ sínu
á þær.
Miðjan harða og hentistefnan
mjúka
Það sem heimspekingurinn Stefán
Snævarr býður upp á í stað frjálshyggj-
unnar, er hafi átt „ekki eilítinn þátt í
hruni Íslands og kreppu heimsins“ (13),
er engin algild samfélagsskipan til
handa öllum jarðarbúum, heldur
„móteitur“ sem hann nefnir „miðjuna
hörðu og hentistefnuna mjúku“. Eins og
nafn þessa elixírs gefur til kynna eru
birtingarmyndir hans ólíkar eftir
aðstæðum. Ekki sé því um að ræða
stjórnmálastefnu sem væri gagnstæð en
samhverf frjálshyggjunni, eins og Stefán
álítur marxismann vera, heldur sveigj-
anlega afstöðu sem hafni kreddufestu
bæði til hægri og vinstri. Núverandi
aðstæður krefjist þess hins vegar að
gagnrýnin beinist að mestu að hægri
kreddum, þ.e. þeim sem í sameiningu
skilgreini frjálshyggjumanninn. Þær
eru: a) „enginn má hindra einstakling-
inn í að gera það sem honum sýnist svo
fremi hann skaði ekki aðra“, b) ríkið eigi
ekki að gera annað en að vernda frelsis-
réttindi einstaklingsins og c) sjá til þess
að leikreglum markaðarins sé fylgt, því
d) „frjáls markaður er kjölfesta frelsis-
ins“ og e) „tryggir mönnum betri kjör
en önnur efnahagskerfi“ (25).
Stefán bendir t.a.m. á að kennisetn-
ingar (d) og (e) séu engan veginn augljós
sannindi, enda megi mótsagnarlaust
halda öðru fram, og tínir hann til ýmsar
vísbendingar þess að þær verði heldur
ekki studdar út frá reynslu undangeng-
inna áratuga. Þannig sé það ríkið sem
helst geti tryggt að markaðsviðskipti fari
fram með sæmilega frjálsum hætti og
það sé fremur blandað hagkerfi en alger-
lega frjáls markaður sem tryggi bestu
kjörin. Hann hafnar því ekki að einka-
fyrirtæki búi yfir mikilvægri þekkingu
og innsýn sem geri þeim kleift að þróa
ýmsar nýjungar – en það þýði heldur
ekki að ríkið einkennist þar með af
þekkingar- og frumkvæðisskorti, heldur
hafi það oft betri yfirsýn, auk þess sem
einkafyrirtæki byggist gjarnan á þekk-
ingu sem hafi orðið til vegna þess að
ríkið hafi veitt skattfé í rannsóknir sem
höfðu ekki fjárhagslegan gróða að
skammtímamarkmiði. Auk þess hafi
fyrir löngu sýnt sig að á sumum sviðum
eigi ekki að ríkja samkeppni milli
einkaaðila, heldur fari best á því að ríkið
annist þjónustu á borð við vitavörslu.
Hyggilegast sé að ríki og einkaaðilar
leiki saman af fingrum fram en ekki
t.a.m. eftir niðurnjörvuðum áætlunum.
Þetta má orða svo að í stað fylgispekt-
ar við algildar formúlur leggi höfundur
Kreddu í kreppu áherslu á mikilvægi
þess að menn beiti dómgreind sinni við
mismunandi aðstæður, enda ekki til sér-
stök regla um hvernig eigi að fylgja
reglum. Samfélögin og hefðir þeirra séu
ólíkar og því sé ekki hægt að halda því
fram í nafni meintrar fræðikenningar
að mannseðlið sé eitt og hið sama á