Tímarit Máls og menningar - 01.06.2014, Side 35

S é r ð u þa ð s e m é g s é ?
TMM 2014 · 2 35
Hann reyndi af alefli að opna augu þjóðar sinnar fyrir því hvað það hefur
í för með sér að lífið sé félagsskapur: allt tengist. Eyja á borð við Ísland er
eitt allsherjar vistkerfi með ótal flóknum og misjafnlega samanflæktum
ferlum og þegar átt er við vatnabúskapinn á Austurlandi hefur það áhrif
á fiskigegnd við landið og þar fram eftir götunum: alltaf þarf að skoða
náttúruna sem heild. En þessi vistfræðilegi hugsunarháttur lá líka að baki
því hvernig honum þótti réttast að skrifa um náttúrufræði. Hann notaði
stundum hugtakið blettafriðun um það þegar tilteknir blettir eru friðaðir
en aðrir ekki svo að friðunin verður gagnslaus. Eins mætti líkja sýn hans á
hefðbundna miðlun á náttúrufræði, eðlisfræði, efnafræði, jarðfræði, veður-
fræði og hvað þær heita allar þessar greinar sem mörgu ungmenninu hafa
reynst svo óbærilega leiðinlegar: í hans augum var þetta blettamiðlun. Þegar
hann var að semja námsefnið fyrir Námsgagnastofnun, vildi hann samþætta
efnið og kenna það í samhengi við menningarlegt umhverfi og atvinnuhætti,
því að honum var það gersamlega hulið hvers vegna girðingar ættu að vera
milli ýmissa sviða mannlegrar þekkingarleitar: Og þess vegna eru engar tvær
opnur eins í verkum hans og þess vegna var honum svo tamt að nálgast til-
tekin efni úr mörgum að því er virtist ólíkum áttum.
*
Með árunum urðu tíðari í verkum hans hugleiðingar leitandi sálar. Einhver
kynni kannski að sjá vissa dulhyggju í skrifum hans en hann var eigi að
síður eindreginn skynsemishyggjumaður. Í gegnum allt hans verk má greina
togstreitu hins vísindalega viðhorfs náttúrufræðingsins og trúarlegs viðhorfs
listamannsins. var Guðmundur Páll náttúrufræðingur sem skrifaði bækur?
Eða var hann listamaður sem lagði stund á náttúrufræði? Allt tengdist;
hann var renesansmaður, fjölfræðingur, náttúrverndari sem sá eitthvað og
skynjaði eitthvað sem hann varð að deila með þjóð sinni. En í síðasta verki
sínu um vatnið stígur hann út úr rammanum í mörgum skilningi: ekki er
aðeins meira en helmingur verksins um vatnið í öðrum löndum en Íslandi,
eðli vatnsins og þýðingu þess á heimsvísu – heldur tekst hann þar líka á við
hugmyndalegar hræringar innra með sjálfum sér meira en í fyrri verkum;
þetta er persónulegasta verk hans og þar glímir hann við trúarleg efni í ríkari
mæli en áður. Hann leitar í norræna goðafræði; og hann gerir upp við kristna
trú og arfleifð af virðingu en afdráttarleysi og setur síðan fram eigin trúar-
kennd sem má segja að kristallist í sögunni fallegu sem hann segir af kúnni
sinni, henni Sóley, sem verður honum að tákni Jarðarinnar, sjálfrar alheims-
kýrinnar. Hann glímir við sjálfa skilgreininguna á lífinu og gerir síðan gaiju-
kenningu James Lovelock að sinni, eftir töluvert sálarstríð. Sú kenning snýst
um að kerfi Jarðar hegði sér eins og eitt sjálfstillandi kerfi – og að líta beri á
Jörðina sem einn lífheim, eins og við lítum á lífveru – sú kenning er í anda
þeirra grundvallarsjónarmiða sem Guðmundur Páll starfaði eftir alla sína