Hugur - 01.01.2015, Page 90

90 Mikael M. Karlsson
Ef beita á kartesískri endurhæfingu eins og að ofan greinir, verður hún á hverju
stigi að sýna aðeins það sem er skiljanlegt og sannfærandi fyrir þann sem hún er
ætluð. Verk eins og Hugleiðingarnar byrja því á því að taka upp sjónarhorn þess
sem er fangi fordómanna og feta sig síðan áfram stig af stigi til að knýja þann
sem er fangi fordómanna – ef hann les og skoðar af athygli – til að varpa frá sér
fordómum og öðlast upplýsingu. Sem lesendur slíkra verka verðum við, þegar við
reynum að skilja hvað Descartes er að fara á hinum og þessum stöðum, að hafa í
huga meint ásigkomulag þess sem endurhæfingin er ætluð, annars er hætt við að
okkur verði á herfilegur misskilningur.
IV
Hugleiðingarnar eru ætlaðar hversdagsmanninum, manni eins og Polyander.
Sjálfsævisögupersónan Descartes – „ég“ Hugleiðinganna (ég kalla hann hér á eftir
„René“ til að greina hann frá höfundinum Descartes) – sem er ekki upplýstur, en
hefur augljóslega komist svolítið áleiðis í efasemdahugleiðingum, byrjar Fyrstu
hugleiðingu á eftirfarandi hátt:
Fyrir allmörgum árum varð mér ljóst, að ég hefði frá ungum aldri talið
margar rangar skoðanir réttar, og að hvaðeina, sem ég hafði síðan byggt
á þeim, hlaut að vera mjög vafasamt. Því hlyti ég einu sinni á ævinni að
kollvarpa öllu og byrja að nýju frá grunni, ef ég vildi einhvern tíma reisa
eitthvað traust og varanlegt í vísindunum. En þar sem mér þótti mikið
í fang færzt, afréð ég að bíða þar til ég hefði náð svo háum aldri að ég
hefði litla von um frekari skilningsþroska. Ég hef beðið allt til þessa, en
nú væri ámælisvert ef ég neytti ekki þeirrar starfsorku sem ég á eftir til
annars en ráðagerða. Í dag létti ég því af mér öllum áhyggjum, tryggi mér
ákjósanlegt næði, er einn og út af fyrir mig, og hyggst snúa mér að því
að rífa til grunna allar fyrri skoðanir mínar, í fyllstu alvöru og án þess að
hika. [HF 133; HR I:144; AT 7:17–18]
Í þessu skyni, eins René skýrir í næstu efnisgrein, þarf hann ekki að taka til athug-
unar hverja og eina skoðun sem hann hefur; því að skoðanir hans, segir hann,
hvíla á tilteknum „rótum“ (principles). Með „rótum“, eins og Frankfurt bendir á,
„er Descartes ekki að hugsa um safn rökfræðilegra frumforsendna sem unnt er
að leiða skoðanir hans af“. Öllu heldur hefur René í huga (og hér er ég á annarri
skoðun en Frankfurt) sálargáfur – skynjun og skynsemi til dæmis – sem eru
undirrótin að því að hugmyndir koma upp í hugann.11 Ef unnt er að sýna fram á
að þessi undirstaða bresti, segir hann, „hlýtur byggingin sjálfkrafa að hrynja“ (HF
134; HR I:145) og hann ræðst síðan beint að henni.
Það er almennt álitið að í þessum orðum sé René annaðhvort að færa rök fyrir,
11 Frankfurt, Demons, bls. 10, 33. Ég er reyndar sammála Frankfurt um að vandamálin snúist
um notkun hæfileika, sem stýrist af því sem hann kallar „reglur um sönnunarfærslu“ (rules of
evidence). Það er hið síðarnefnda sem Frankfurt telur vera það sem Descartes kallar „grundvöll“.
Hugur 2015-5.indd 90 5/10/2016 6:45:18 AM