Hugur - 01.01.2015, Síða 111

Skynsamleg sjálfstjórn 111
iii. Ef löngun stjórnar athöfn minni ræðst hún af ætlun, sé ætlun fyrir
hendi, annars af skilningi.
iv. Athöfn mín ræðst af skilningi mínum eða ætlun eða löngun.
Það er lykilatriði í þessari skilgreiningu að öll skilyrðin séu uppfyllt. Það eitt að
athöfn sé í samræmi við skilning sem ræðst af tiltækri þekkingu dugar ekki. Fólk
getur skort sjálfstjórn þó skilyrði i og iv séu uppfyllt eins og sést af þessu dæmi
sem er fengið að láni frá Alfred Mele:10 Hugsum okkur mann sem er í slagtogi
með skuggalegu fólki. Hann ætlar að taka þátt í innbroti með félögum sínum þó
hann skilji að það sé rangt. Þegar á hólminn er komið fer hann á taugum, þorir
ekki að brjótast inn og leggur á flótta. Með því að hætta við innbrotið breytir
hann í samræmi við skilning sinn á því hvað er réttast eða best að gera. En þar
sem löngun til að flýja ræður og hún stjórnast ekki af ætlun sem er fyrir hendi
lítum við svo á að hann skorti sjálfstjórn. Raunar bilar sjálfstjórnin á tveim stöð-
um í þessu dæmi, nefnilega bæði í öðrum og þriðja lið skilgreiningarinnar þar
sem ætlunin er í ósamræmi við skilninginn og löngunin (eða hvötin til að flýja) í
ósamræmi við ætlunina. Tvöfaldur viðsnúningur veldur því að á endanum breytir
maðurinn í samræmi við skilning sinn á hvað er best en það dugar ekki til að hann
teljist hafa sjálfstjórn.
Það er líka lykilatriði að það sem örvarnar á mynd 3 benda á ráðist af því sem
þær benda frá. Einfalt samræmi dugar ekki heldur verður orsakasambandið að
vera í lagi. Til að átta okkur á þessu getum við hugsað okkur mann sem einsetur
sér að gera hvaðeina sem gera þarf til að auka hagnað fyrirtækis sem hann á hlut
í, en er haldinn óstjórnlegri bræði í garð meðeiganda síns og lætur undan löngun
sinni til að berja hann í klessu. Þetta gerir hann án þess að hafa ástæðu til að
ætla annað en að áverkar sem meðeigandinn verður fyrir dragi úr afköstum hans
í vinnu og þar með hagnaði fyrirtækisins. Þennan mann teljum við ekki hafa
sjálfstjórn. Við breytum þeim dómi ekkert þó í ljós komi að þegar barsmíðarnar
hófust var meðeigandinn í þann mund að taka upp símann til að ganga frá mjög
óhagstæðum viðskiptum sem hefðu sett kompaníið á hausinn. Löngunin til að
berja manninn var því, þegar öllu var á botninn hvolft, í samræmi við þann ásetn-
ing að bæta hag fyrirtækisins, en hún réðist ekki af þessum ásetningi, enda vissi
ofbeldismaðurinn ekkert um óhagstæð áform meðeiganda síns.
Ég læt þetta duga um skynsamlega sjálfstjórn og sný mér næst að því hvernig
hún getur brugðist.
Með hverjum hætti getur skynsamleg sjálfstjórn brugðist?
Á mynd 3 eru fimm rammar. Í þeim fyrsta er tiltæk þekking á því hvað er réttast
eða best að gera. Viðfang þessarar þekkingar er af ýmsu tagi. Hún getur verið
um siðferðilegt réttmæti athafna, mögulegar eða líklegar afleiðingar þeirra, eig-
in hagsmuni, tilfinningar og áhugamál. Í hinum fjórum eru skilningur, ætlun,
10 Mele, 2010.
Hugur 2015-5.indd 111 5/10/2016 6:45:24 AM