Hugur - 01.01.2015, Page 124

124 Nanna Hlín Halldórsdóttir
á Íslandi. Sjálf hafði ég lent í fjöldamörgum samræðum þar sem ég og viðmæl-
endur mínir hneyksluðumst á okkur sem þjóð sem í blindni leyfði efnahagshruni
að eiga sér stað. Í þeim samræðum – eftir marga hringi – þegar við vorum öll
orðin þreytt á að tala – yppti einhver öxlum og sagði: Siðferðið brást, við verðum
að endurskoða skólakerfið, það vantar algerlega kennslu í gagnrýninni hugsun,
þessu verðum við að breyta. Við hin kinkuðum kolli, drógum djúpt andann, nú
var þessum vonlausu, þreytandi samræðum lokið og við gætum klórað okkur í
nefinu, farið á klósettið eða fengið okkur kaffi.5 Seinna myndum við vinna í
þessu, láta einhvern kenna þessa þarna ... gagnrýnu hugsun. Það eru nokkrar hug-
myndir sem heyrst hafa aftur og aftur eftir hrun, hugmyndir sem jafnvel hafa
orðið að pólitískum, ofnotuðum frösum eða klisjum. Það má segja að (siðfræði og)
gagnrýnin hugsun hafi hálfpartinn orðið að eftirhrunsklisju, líkt og frasar á borð
við skjaldborg um heimilin, gagnsæi, forsendubrestur, landflótti ungs fólks o.s.frv. En
þýðir það að við eigum að gefa hana upp á bátinn?
Ég hafði lesið grein Páls í upphafi heimspekináms míns og alltaf kunnað vel
við hlýjuna sem stafaði frá öllum þeim orðum sem frá honum komu; hlýju sem
vert er að tileinka sér í gagnrýni. Það mætti segja að greinin sem var upphaflega
flutt sem útvarpserindi marki upphaf hefðar gagnrýninnar hugsunar á Íslandi. Um
þessa grein hefur mikið verið skrifað og röksemdafærslur hennar greindar í smá-
atriðum.6 En þar sem ég bjó til mitt allra fyrsta „kennslu-power-point“ til þess
að kenna gagnrýna hugsun varð titill Páls, mér að óvörum, Er hægt að gagnrýna
kennda hugsun?
Áður en lengra er haldið ætla ég að koma út úr skápnum með viðhorf mitt
til fræða (og vísinda). Ég, eins og fleiri, tel að fræðin geti ekki verið alls kostar
hlutlaus. Ég tel ennfremur að manneskjur séu samfélagslega og menningarlega
staðsettar, oft án þess að gera sér grein fyrir því. Um þetta er mikilvægt að auka
meðvitund með sífelldri skoðun á margbreytileika fólks og viðhorfum þeirra eft-
ir staðsetningu og tíma.7 Þess vegna er betra að fara gætilega með alhæfingar,
sérstaklega þær sem varða mannskilning okkar. Heimspekin er oft séð sem alhæf-
ingariðja par excellence en ég tel að það felist ekki nauðsynlega í heimspekiiðju eða
pælingum – þó síður sé. Því vil ég huga hér að minni eigin fræðilegu staðsetningu:
ég er hvít, íslensk kona af menntaðri millistétt og hef staðið mig að því að vera
ómeðvituð bæði um stéttarstöðu mína og litaraft í fræðilegri umræðu, um for-
réttindi mín og fordóma.8
5 Þetta dæmi er ákveðin abstraksjón á fjöldamörgum ólíkum samræðum og því að einhverju leyti
skáldskapur – en nær vonandi að fanga kjarna samræðnanna.
6 Yfirlit þeirrar hefðar má lesa um í ítarlegri og greinargóðri meistararitgerð Elsu Haraldsdóttur,
Gagnrýnin hugsun. Einkenni hennar og hlutverk, frá árinu 2013. Sjá Elsa, 2013. Sem dæmi um
skoðun og gagnrýni á grein Páls má nefna grein Róberts Haraldssonar, „Gagnrýnin hugsun og
veruleiki“ í Tveggja manna tal. Róbert, 2001.
7 Donna Haraway hefur fært rök fyrir að slík staðsetning sé frekar grundvöllur hlutlægni heldur en
ef því er sleppt að staðsetja sig í fræðitexta. Sjá Haraway, 1988.
8 Að staðsetja sig fræðilega sprettur upp úr femínískri og eftirnýlendustefnu-gagnrýni á fræða-
heiminn og meðvitundarleysi hans um ólíka stöðu fólks og hvernig ólíkar sjálfsmyndabreytur
hafa áhrif á hugmyndir og orðræðu. Slík gagnrýni er ágætt dæmi um hvernig hugað er að sam-
bandi valds og þekkingar.
Hugur 2015-5.indd 124 5/10/2016 6:45:29 AM