Hugur - 01.01.1988, Blaðsíða 22

ÞUNGIR ÞANKAR
HUGUR
áfram að bifast þangað til að efnið umlykur miðjuna jafnt í allar
áttir...33
Því má skjóta inn, að hér er Aristóteles ekki aðeins að
útskýra hnattlögun jarðar, sem nú er skýrð dálítið öðruvísi,
heldur skýrir hann einnig „þyngdarrofsem er það ferli sem
leitast við að fletja smám saman út ójöfnur á yfirborði jarðar,
svo sem fjöll, og er talið vera mikilvægt í nútímajarðfræði,
sérstaklega jarðmótunarfræði. Þyngdarrofslögmálið, eins og
Aristóteles lýsir því, er enn í fullu gildi, en jarðfræðingar
endumppgötvuðu það á 18. öld.
Við tökum eftir því að rök Aristótelesar um lögun jarðar
lúta fyrst og fremst að því að skýra hvers vegna jörðin er
hnöttótt, en ekki að því að leiða út með rökum að hún sé
hnattlaga. Við vitum að jörðin er kúlulaga, eins og Aristóteles
segir, aðallega:
...fyrir vitnisburð skynfæranna. Hvernig ættum við annars að
skýra lögun tunglmyrkvans? ...Rönd skuggans er ævinlega
sveigð; og vegna þess að það er skuggi jarðar sem gerir
myrkvann, er það lögun hennar sem ræður lögun skuggans,
og því hlýtur hún að vera kúla. Ennfremur sýnir stjörnuskoðun
okkur það, að ekki einasta er jörðin hnöttur, heldur er hann
ekki sérlega stór. Því að tiltölulega lítil breyting í stöðu okkar
til norðurs eða suðurs veldur greinilegri breytingu á sjóndeild-
arhringnum. Stjörnurnar beint fyrir ofan... breytast mikið, og
aðrar stjörnur verða sýnilegar eftir því sem farið er norður eða
suður. Meira að segja sjást stjörnur í Egyptalandi og við Kýpur
sem alls ekki sjást á norðlægari slóðum; og stjörnur, sem aldrei
hverfa niður fyrir sjóndeildarhringinn á norðurslóðum, rísa og
setjast þar syðra.34
Hinn náttúrulegi óbifanleiki jarðar er einnig afleiðing af, og
skýrður með, eðli jarðefnisins:
Ef jörðin hreyfðist, hvort sem um væri að ræða hreyfingu um
miðjuna eða færslu frá miðjunni, yrði það að vera þvinguð
33 Umhimnana 297a8-10 og 297b6-13.
34 Um himnana 297b24-298a5. Hér segir Aristóteles ekki einungis frá
eigin niðurstöðum heldur einnig frá niðurstöðum samtíma grískra
stjarnfræðinga. „Stærðfræðingarnir hafareiknað að ummáljarðarinnar
sé 400.000 skeið [um það bil 16.000 kílómetrar].“ (298al5-16) Við
útreikninga sína gerðu þeir ráð fyrir að jörðin væri kúlulaga.
20