Hugur - 01.01.1988, Blaðsíða 87

HUGUR
PÁLL SKÚLASON
hugsunarhátt og að endingu um heimspekina sjálfa, þá hugsun
sem sífellt gerir ágreining. Heimspekingar gagnrýna stundum
harkalega þá heimspeki, sem þeir hafa verið aldir upp við, og
þá ekki aðeins einstök atriði, heldur grundvallaratriði í þeim
hugsunarhætti og tjáningarmáta sem einkenna viðkomandi
heimspeki. Þessi gagnrýni er stundum öfgafull og beinist ekki
að tiltekinni heimspeki, heldur gegn allri fyrri tíma heimspeki
og því haldið fram að hún hafi öll verið reist á sandi ellegar lent
útí slíkum ófærum að annað hvort sé að endurreisa hana á
nýjum grunni eða segja skilið við hana. En þá er jafnframt
algengt að hinir róttæku heimspekingar finni hjá einhverjum
heimspekingi eða hugsuði fyrri tíma vísi að þeirri endurreisn,
sem þeir telja þörf, eða þá leið til að brjótast út úr viðjum
heimspekihefðanna.
Ef litið er á heimspekina eingöngu sem safn kenninga um
heiminn, fræði um frumforsendur, eðli þekkingar o.s.frv., þá
virðist þessi djúpstæði ágreiningur heimspekinga og marg-
víslegar deilur þeirra um heimspekina sjálfa ekki til marks um
annað en undirstöðuleysi þeirra fræða sem við heimspeki eru
kennd. Ef á hinn bóginn er tekið tillit til þeirrar staðreyndar að
heimspekin er margbrotin umræðu- og bókmenntahefð, þá
blasir við að ágreiningurinn er sjálf lífæð heimspekilegra
fræða (þó að stundum sé hann vissulega ekki merki um annað
en ófrjóa stöðnun).
Þetta verður ef til vill ljósari með einfaldri samlíkingu.
Heimspekileg umræða hefur frá fyrstu tíð verið fólgin í því að
gera greinarmun á ólíkum skoðunum, hugmyndum og rökum -
með hliðstæðum hætti og málaralist gerir greinarmun á ólíkum
litum og formum. Með svipuðum hætti og málaralistin ein-
kennist af viðleitni til að brjóta upp hefðbundin form og lita-
samstæður og móta nýtt samspil lita og forma, einkennist heim-
spekin af viðleitni til að leysa upp viðtekin hugmynda-, skoð-
ana- eða rökkerfi og móta nýtt samspil hugmynda, skoðana og
raka. Á hinn bóginn greinir það heimspekilega umræðulist frá
listgreinum á borð við málaralist, að markmiðið er í sjálfu sér
ekki aðeins verkin sem sýna samspil hugmynda, skoðana eða
raka, markmiðið er fremur að ná fram einingu í hugsunum
manna um heiminn eða að fá nýja sýn á heiminn. Hin einstöku
verk heimspekinganna eru þannig áfangar að því marki að ná
85