Hugur - 01.01.1988, Síða 105

HUGUR
BRYNJÓLFUR SVEINSSON
sjálfur því til, að þessi gagnrýni sé hæpin, því að það sé rangt
að öll orð sem notuð era í breyttri merkingu séu óljós, nema
líkingamar séu langsóttar og ekki fengnar úr daglegu máli
þeirra sem vel era máli famir. En í öllum öðram tilvikum er
langt frá því að þær geri málið óljóst og myrkt, heldur skýra
þær og prýða ræðuna sem mest má. Og sjálfur Cicero1 segir að
viðeigandi myndbreytt líkingamál varpi ljósi á mál manna.
Ennfremur er ljóst að myndhverf merking orðsins „diss-
erere“ er ekki uppfinning Ramusar, heldur var hún viðhöfð af
þeim ræðumanni sem snjallastur hefur verið. Því að sjálfur
Cicero útmálar þessa list bæði í De oratore og í De topicis út
frá orðinu „disserere". Og þess vegna taldi Ramus að sér mætti
fyrirgefast ef hann færi að dæmi Tulliusar, Boethiusar2,
Quintilianusar3 og annarra meistara latneskrar tungu og kysi
að nota orðið „disserere“ frekar en fylgja hinum rangsnúna og
barbaríska hætti skólaspekinga. En ef einhver skyldi hræðast
svo líkingamál, þá leyfist honum fyrir okkar leyti að nota í
staðinn orðasambandið 'að nota skynsemina vel', úr því að
jafnvel Platón sjálfur er heimild fyrir því, en í Alkibíadesi
öðrum útskýrir hann to dialegesþai sem to logo kresþai, þ.e.
„disserere“ sem 'að beita skynseminni'.
„Forma“, almennt kölluð „differentia“, er leidd af tilgang-
inum. Því að sá er endanlegur tilgangur og æðsta hnoss rök-
ræðulistarinnar að hún geri iðkanda sinn hæfan til réttrar og
viðeigandi beitingar skynseminnar. Allt, hvert og eitt, sem
mun verða fjallað um eftir því sem á líður, á að stuðla að þessu,
og ef það gerir það ekki, ber að hafna því og gera það brott-
rækt úr rökfræðinni sem aðskotadýr.
1 Marcus Tullius Cicero (103-47 f. Kr.) var mesti ræðusnillingur
Rómar. Hann lagði einnig stund á heimspeki og ritaði m.a. verk um
efahyggju (Aaidemica) [þýð.].
2 Ancius Manlius Boethius (480-525) var rómverskur heimspekingur.
Þekktasta rit hans er Um huggun heimspekinnar (De consolatione
philosophiæ) [þýð.].
3 Marcus Fabius Quintilianus (30/40-100) var rómverskur mælsku-
kennari. Hann skrifaði Kennslubók í mælskulist (Institutio oratoria)
[þýð.].
103