Uppeldi og menntun - 01.07.2012, Síða 27

Uppeldi og menntUn/icelandic JoUrnal of edUcation 21(2) 2012 27
S t e i n U n n g eS tS d Ót t i r
Steinunn Gestsdóttir og Lerner (2007) hafa lýst því hvernig unglingar öðlast getu
til meðvitaðrar sjálfstjórnunar (e. intentional self-regulation). Meðvituð sjálfstjórnun
vísar til þess hvernig hver og einn setur sér markmið og leitar leiða til að fylgja þeim
eftir með því að stjórna athygli, áhugahvöt og hegðun (sjá til dæmis Steinunn Gests-
dóttir og Lerner, 2007, 2008). Meðvituð sjálfstjórnun gerir unglingum kleift að for-
gangsraða markmiðum, skipuleggja flóknar athafnir og sjá fyrir afleiðingar þeirra,
leita margvíslegra leiða til að ná markmiði, fylgjast með hvernig þeim gengur að
vinna að markmiði og bregðast við ef upphafleg áætlun stenst ekki. Sem dæmi um
slíka sjálfstjórnun má nefna ungling sem setur sér það markmið að brautskrást úr
menntaskóla. Til þess þarf hann að setja sér undirmarkmið og forgangsraða þeim,
til dæmis að mæta í kennslustundir, læra utan skólatíma og standast próf í hverjum
áfanga. Ef hann stjórnar hugsun og hegðun svo þessum undirmarkmiðum verði náð,
svo sem að beita sig aga til að forgangsraða námi fram yfir skemmtanalíf, er líklegt að
yfirmarkmiðinu (að ljúka menntaskóla) verði náð. Þetta dæmi leiðir í ljós einn megin-
mun sem er á sjálfstjórnun barna annars vegar og ungmenna hins vegar. Unglingar
geta stjórnað tilfinningum, hugsun og hegðun með flóknari hætti en börn, þeir geta til
dæmis gert áætlun sem samanstendur af mörgum skrefum sem sett eru saman í flókið
kerfi undirmarkmiða. Að sama skapi geta unglingar, ólíkt börnum, unnið skipulega
að markmiðum til lengri tíma litið, til dæmis sett sér markmið mánuði eða ár fram
í tímann, nokkuð sem börnum er illmögulegt (Baumeister o.fl., 2007; Brandstädter,
2006; Demetriou, 2000).
Aukin geta til meðvitaðrar sjálfstjórnar tengist einnig félagslegum og sálfræðileg-
um breytingum sem eiga sér stað á unglingsárum. Þróun sjálfsmyndar er eitt megin-
viðfangsefni unglingsáranna, það er unglingar velta iðulega fyrir sér spurningunni
„hver er ég?“. Brandstädter (2006) telur að þróun sjálfsmyndar hafi, líkt og heilaþroski
og öflug vitræn geta, áhrif á þróun sjálfstjórnunar; þegar unglingar öðlast skýrari
mynd af sér sjálfum og umheiminum eiga þeir auðveldara með að líta til framtíðar
og setja sér raunhæf markmið til lengri tíma sem samræmast sjálfsmynd þeirra. Að
auki öðlast unglingar aukna þekkingu á sjálfum sér og umheiminum sem gerir þeim
auðveldara að skipuleggja hugsun sína og hegðun en áður. Til dæmis veitist ung-
lingum auðveldara að leggja mat á styrkleika sína og veikleika, svo sem í námi, en
slík geta til að þekkja og fylgjast með eigin hegðun (e. self-monitoring) er lykilatriði
í farsælli sjálfstjórnun (Baumeister o.fl., 2007). Sem dæmi má nefna ungling sem veit,
af fenginni reynslu, að hann á erfitt með að læra staðreyndir utanbókar. Þegar kemur
að mikilvægu prófi leggur hann því sérstaka áherslu á slíkan lærdóm, meðal annars
með því að leita sér upplýsinga um góðar aðferðir til að festa upplýsingar í minni.
Þessi stjórnun unglingsins er líkleg til að stuðla að betra gengi á prófinu. Ólíklegt er
að yngra barn hafi til að bera slíkt innsæi og þekkingu á eigin hugsun og hegðun og
geti beitt henni til að ná markmiðum sínum.
Kröfur um aukna sjálfstjórnun aukast þegar komið er á unglingsaldur. Algengt er
að nemendum á efsta stigi grunnskóla og í framhaldsskóla sé ætlað að beita aukinni
sjálfstjórnun í námi, það er setja sér sjálfir markmið í námi, semja áætlun um hvernig
markmiðinu verði náð, leita leiða til að ná því með minni stuðningi kennara en áður
og taka aukna ábyrgð á því að þeir nái markmiðum sínum. Á sama tíma minnka