Uppeldi og menntun - 01.07.2012, Qupperneq 118

Uppeldi og menntUn/icelandic JoUrnal of edUcation 21(2) 2012118
trú leikSkÓlabarna Á eigin getU
að jafnvel hin alþekktustu „dyggðablóð“ virtust tilbúin til illvígustu verka ef að-
stæðurnar þrýstu á um þær, jafnvel að veita saklausum fórnarlömbum í meintum
kennslufræðitilraunum lífshættulegt rafstuð (Milgram, 1974). Sumir gengu svo langt
að túlka niðurstöður þessara tilrauna svo að manneskjan væri algjört kameljón, án
nokkurrar fastrar skapgerðar eða innra sjálfs (sjá greiningu og gagnrýni hjá Kristjáni
Kristjánssyni, 2010, 6. kafla). Síðast en alls ekki síst ber svo að nefna hugrænu bylt-
inguna innan sálfræðinnar sem gerði ráð fyrir því að það sem réði mestu um viðbrögð
fólks væru ekki hlutlægar staðreyndir og upplýsingar heldur úrvinnsla slíkra upp-
lýsinga í hugum þess. Eignunarkenning Heiders (1958) markaði ákveðin straumhvörf
á þessu sviði en samkvæmt henni breytir fólk einkum í ljósi hugmynda sinna um það
hvaða eiginleikum það telur sig búa yfir og þeirra skýringa sem það æskir að gefa á
eigin atferli.
Kenninguna sem smám saman var þannig að taka á sig mynd innan sálfræðinnar má
kenna við hughyggju um sjálfið. Samkvæmt henni er sjálf ekki eitt og sjálfshugmyndir
annað heldur er hið svokallaða sjálf ekkert annað en safn hugmynda okkar um það
hver við sjálf erum. Sjálfsálitskenningarnar sem riðu húsum í sálfræði í kringum
aldamótin eru skilgetið afkvæmi slíkrar hughyggju – og sama gildir um kenningu
Bandura um trú á eigin getu. Það skín til dæmis vel af hinu enska heiti hennar, sem
kenningar um „perceived self-efficacy“. Hún er þannig, eins og áður hefur komið
fram, ekki kenning um samband milli getu á sviði x og árangurs (t.d. í námi) á sviði
x – enda væri slíkt samband fremur augljóst og óspennandi – heldur um samband
milli tiltekinna hugmynda okkar um getu okkar (þ.e., með orðalagi Heiders, getu sem
við „eignum okkur“) og árangurs. Burtséð frá heimspekilegum efasemdum um for-
sendur slíkrar sjálfshughyggju (Kristján Kristjánsson, 2010), sem ekki verða reifaðar
hér, mætti ætla að kenningar af þessu tagi leystu að minnsta kosti eitt stórt vandamál
sjálfshluthyggju, þ.e. mælingarvandann. Ef það sem máli skiptir er ekki hlutlæg innri
ferli heldur „safn hugmynda“ hlýtur að mega grennslast eftir slíkum hugmyndum
með einföldum sjálfsmatsprófum, til dæmis spurningalistum. Og það er raunar að-
ferðin sem beitt hefur verið við prófanir á trú á eigin getu í skilningi Bandura: Fólk
er einfaldlega spurt um það, í sjálfsmatsprófum, hversu mikla trú það hafi á að geta
unnið verk af tagi V á sviði x.
Bandura sjálfur mælir með að notaður sé breiður mælikvarði á sviðsbundna trú á
eigin getu, til dæmis frá 0–100, og varar við að nota þrönga mælikvarða; þeir séu ekki
eins nákvæmir og slíkt dragi úr áreiðanleika mælinga. Þó hafa margir rannsakendur
beitt þrengri mælikvörðum. Bandura, Barbaranelli, Caprara og Pastorelli (2001) not-
uðu til dæmis fimm svarmöguleika á mælikvarða í rannsókn á trú 11–15 ára unglinga
á eigin getu og Usher og Pajares (2008a) notuðu sex svarmöguleika á mælikvarða við
að mæla trú grunnskólanemenda á eigin getu. Í samantekt Usher og Pajares (2008b)
á rannsóknum sem gerðar hafa verið á trú á eigin getu kemur fram að hún hafi verið
mæld á mjög fjölbreytilegan máta en margar rannsóknanna feli í sér aðferðafræðilega
veikleika. yfirleitt er, sem fyrr segir, um megindlegar rannsóknir að ræða þar sem
stuðst er við spurningalista. Nokkrir rannsakendur hafa þó notað „óopinbera mæli-
kvarða“ og farið óhefðbundnar leiðir við mælingar. Til dæmis tóku Zeldin og Pajares
(2000) viðtöl við konur þar sem þær voru beðnar að ræða um starfsferil sinn í ljósi