Uppeldi og menntun - 01.07.2012, Síða 130

Uppeldi og menntUn/icelandic JoUrnal of edUcation 21(2) 2012130
trú leikSkÓlabarna Á eigin getU
fannst ég finna til“, hafa löngum verið hafðar í flimtingum: Hvernig gæti manni enda
skjátlast um eigin sársauka? En Sigurður er hér sá sem hlær best og síðast því að í ljós
hefur komið að aðrir virðast oft hafa betri innsýn í sársauka og gleði persónu en hún
sjálf (Haybron, 2008). Fyrst þetta gildir um (að því er virðist) jafn „hráar“ tilfinningar
og sársauka og gleði, hvað þá um miklu flóknari tilfinningar og sjálfshugmyndir á
borð við trú á eigin getu? Hví skyldu einfaldar spurningar í sjálfsmatsprófi geta leitt í
ljós hver sú trú í raun er?
Skemmst er frá að segja að mikil fræði eru til um vankanta sjálfsprófa. Í þekktri bók
Nisbetts og Ross (1980) fjalla þeir um ályktanir fólks og mannleg mistök. Þeir benda á
að fólk beiti oft almennum þumalfingursreglum (e. heuristics) til að draga ályktanir,
jafnt um sjálft sig og annað fólk. Slíkt mat geti ekki talist vera marktæk mæliaðferð; til
dæmis skapi forhugmyndir fólks bjaganir í ályktunum þess, ekki síst um eigin gjörðir
og hvatirnar að baki þeim. Nisbett og Ross (1980) telja ríka tilhneigingu hjá fólki til
„sjálfsfegrunar“ eða „falskrar jákvæðni“ og hún aukist eftir því sem orð í spurningum
eru persónulegri í sjálfslýsingum. Þeir ganga út frá því að maðurinn öðlist þekkingu á
sjálfum sér á sama hátt og hann öðlast þekkingu á öðrum félagslegum þáttum – með
því að skoða sjálfan sig sem hlutveruleika – og þar af leiðandi birtist samskonar villur
einatt í mati okkar á eigin gjörðum og birtast í mati okkar á öðrum ytri ferlum.
Nisbett og Ross telja hæfni einstaklinga til að meta sjálfa sig þannig almennt vera
takmarkaðri og ómarktækari en talið er í sjálfsmatsprófum (1980, bls. 226). Akkilesar-
hællinn hér er sjálfsógagnsæi okkar: Minning um sjálf okkur, líkt og minning um aðra,
er óáreiðanleg (1980, bls. 198). Túlkun okkar á staðreyndum ræðst af því hvert athygli
okkar beinist í það og það skiptið; og slíkt ræðst síðan oft af tilviljanakenndum, að-
stæðubundnum og persónubundnum þáttum. Kennari sem hefur til dæmis, að eigin
mati, þær forhugmyndir um það hvernig æskilegt skólastarf eigi að vera að hlusta beri
á hugmyndir allra barna óháð kyni, kynþætti, lundarfari eða öðru, tekur ekki eftir að
eitt barnanna leggur mikið á sig til að fá „áheyrn“ leikskólakennarans. Hann „heyrir“
ekki í barninu fyrr en hann skoðar myndbandsskráningu af atvikinu. Að auki er rík
tilhneiging hjá fólki til að staðfesta þá niðurstöðu sem það telur að rannsakandi vilji
komast að (þóknunaráhrif). Þekkt dæmi eru til að mynda af endurteknum prófum þar
sem einstaklingar eru beðnir að leggja mat á það hvort lýsing á stjörnumerki þeirra
eigi við persónuleika þeirra. Þeir fá í hendur umslag með persónulýsingu úr „þeirra
merki“. yfirgnæfandi meirihluti fellir jafnan þann dóm að lýsingin „smellpassi“ við
þá; það er ekki fyrr en eftirá sem þeim er trúað fyrir því að allir fengu í raun sömu
lýsinguna, óháð því hvenær ársins þeir voru fæddir. Nisbett og Ross benda í fram-
haldinu á að í heppnuðu mati einstaklinga felist margir og flóknir huglægir og hlut-
lægir þættir. Til dæmis: Í því að meta lengd rétt með „smiðsauga“ einu saman koma
fjölmargir ytri þættir við sögu; sjónarhorn, skynjun á brúnum og hornum, birta, stað-
alímyndir og fleira (1980, bls. 203–204). Í bók þeirra felst skilyrðislaus ábending til
rannsakenda um að leita hlutlægari mælikvarða en einfaldra sjálfsmatsprófa, jafnt á
meint „huglæg, innri“ ferli sem „hlutlæg, ytri“ ferli.
Eins og áður var nefnt telja Usher og Pajares mikilvægt að rannsakendur finni ná-
kvæm mælitæki sem nái til margra vídda (e. multidimensionality) við að mæla trú
einstaklinga á eigin getu (2008b, bls. 759). Í ljósi framangreindrar umfjöllunar Nisbetts