Ritið : tímarit Hugvísindastofnunar - 01.01.2002, Blaðsíða 5
Staðleysur góðar og illar
Kenniorð Heimsríkisins í frægri skáldsögn Aldous Huxley, Veröld ný og
góð, hljóða svo: SAMFÉLAG-SAMRÆMI-STÖÐUGLEIKI. Eins og
glöggt má sjá af lestri greinanna í þessu hefd Ritsins snýst staðleysan að
meira eða minna leyti um þessi hugtök og án þeirra væri hún óhugsandi.
Samfélag staðleysunnar byggist í einhverjum skilningi á því að fella alla
einstaklinga í sama kerfi og þeim sem raska stöðugleikanum er refsað
með endurhæfingu, útskúfun eða lífláti. Hin góða staðleysa, útópían, er
auðvitað best allra heima en hyldýpið er samt ævinlega nálægt, skrefin til
glötunar fá og furðu auðtekin. Því er dystópían, hin illa staðleysa, ekki
aðeins andstæða útópíunnar. Hún er líka hin hlið hennar. Þ\ í útópían
reynist vera blekking sem aðeins fáir sjá í gegnum, hinir lifa áfram í sín-
um draumaheimi.
Allar kenningar um þjóðfélagið snerta á staðleysunni - félagslegum
fiillkomleika - og andstæðu hennar, hinni þjóðfélagslegu martröð. Rök
fýrir félagslegri kenningu hljóta alltaf að fela í sér loforð um gott og fag-
urt mannlíf, og gagnrýni á slíka kenningu að hún verði ávísun á eitthvað
annað og verra. Þegar framtíðarrrkið er viðfangsefni bókmennta eins og
raunin er iðulega í vísindaskáldsögum og skyldum bókmenntagreinum
má oft sjá kenningar, hugmvndir og hugsýnir leiddar út með öllum af-
leiðingum sínum, góðum sem illum. En staðleysuna má finna miklu víð-
ar, í raun í öllum kenningum sem gera ráð fýrir einhverskonar sögulegri
framvindu og ffamþróun, á hvaða forsendum sem hana má svo sem finna.
Langt frarn á síðustu öld má jafnvel segja að sú hugmynd að mannlegt
starf í heild sinni stefndi að fullkomnun hafi átt furðu djúpar rætur í hug-
myndaheimi menntamanna og almennings alls, eins og sést glögglega í
jafn ólíkri hugm\Tidaffæði sem kommúnisma og þjóðemisjafnaðar-
hyggju, félagslegum darwinisma og öðrum minna útbreiddum kenning-
um sem lutu að lögmálum þjóðfélagsþróunar.
Endalok staðleysunnar hafa verið meira áberandi í fræðilegri umræðu
síðustu ára. Að einhverju leyti kann hrun kommúnismans að hafa haft
3