Ritið : tímarit Hugvísindastofnunar - 01.01.2002, Blaðsíða 148

ROBERT NOZICK
minn er ekki besti mögulegi heimur þinn. Sá heimur sem mér þætti best
að búa í, af öllum sem ég get ímyndað mér, er ekki fyllilega sá heimur
sem þú mundir velja. I einhverjum skilningi hlýtur staðleysa þó að vera
best fyrir okkur öll; besti heimur sem hægt er að ímynda sér f\TÍr hvert
okkar.3 En hvernig má það vera?
Hugsaðu þér mögulegan heim til að búa í. Það þurfa ekki allir sem nú
eru á lífi að tilheyra þessum heimi og þar getur verið fólk sem aldrei hef-
ur verið til. Hver einasta skynsemisvera4 í þessum heiini sem þú hefur
ímyndað þér hefur sama rétt og þú hefur til að ímynda sér mögulegan
heim fyrir sjálfa sig að búa í (þar sem allar skynsemisverur búa einnig við
slík réttindi). Aðrir íbúar heimsins sem þú hefur ímyndað þér geta kos-
ið að vera um kyrrt í heiminum sem hefur verið skapaður fyrir þá (sem
þeir hafa verið skapaðir fyrir) eða þeir geta kosið að yfirgefa hann og
setjast að í heimi sem þeir hafa ímyndað sér sjálfir. Kjósi þeir að yfirgefa
Hinsvegar getur það samfélag sem beitir ekki reglu um hæsta hámark við að
harrna stofnanir sínar ekki búist við jafn glæsilegum árangri ef allt fer vel og búast
má við hjá samfélagi sem byggir á reglu urn hæsta hámark. Hvort samfélagið er það
besta mögulega? Er það samfélagið sem er best skipulagt með tilliti til þess hvaða
reglum er beitt við að hanna stofnanir þess (það sem felur í sér öryggisventla sem
koma í veg fyrir að allt geti farið á versta veg en gera um leið erfiðara að ná veru-
lega góðum árangri) eða er það samfélagið sem verðtir best ef allt gengur að óskum,
það er að segja samfélag hæsta hámarks þar sem besta mögulega útkoman er sú sem
fæst í raun og veru? Kannski er einskis inanns staðleysa nógu úthugsuð til þess að
hægt sé að svara þessari spurningu. En ef við víkjum staðleysunni til hliðar eru það
meginreglur um hönnun stofhana sem við höfum mestan áhuga á hér. (Kannski væri
betra að tala um mat á stofnunum ffekar en hönnun til að koma í veg fyrir þann mis-
skilning að mögulegt sé eða ákjósanlegt að skapa helstu samfélagsstofnanir de novo).
3 Að besti heimur minn sé ekki besti heimur þinn gæti einhver talið til marks um að
annað okkar í það minnsta sé spillt eða úrkynjað. Það væri kannski ekki að undra þar
sem við höfum ekki hlotið uppeldi og mótun staðleysunnar. Hvernig væri þá hægt
að ætlast til þess að við værum hinir fullkomnu íbúar hennar? Það er af þessum sök-
um sem kenningasmiðir staðleysunnar leggja jafnan áherslu á hin ýmsu mótunarferli
ungviðisins. Það er þetta fólk sem mun skilja staðleysuna. En hversu ólíkir verða
þeir okkur? Það mætti æda að ekki þyrftí annað en stutt söguskeið til að skapa fólk
eins og það af fólki eins og okkur. I staðleysunni munu barnabörnin okkar búa. Og
tvöfalt kynslóðabil er ekki stærra en svo að að við getum glaðst yfir því að við erum
öll ein fjölskylda. Fólki á ekki að umbreyta. Apa-lýsingin á staðleysu er ekld eitthvað
á þessa leið: „Fyrst skulum við þróast og svo..“. eða „Fyrst fara okkur að þykja tóm-
atar góðir og gaman að skríða og svo..“.
4 Eg nota orðin „skynsöm" og „skynsemisvera“ um verur sem búa yfir eiginleikum
mennskra vera með full réttindi. Eg æda mér ekki að segja neitt um það hér hverj-
ir þessir eiginleikar eru en í kafla 3 er að finna nokkrar inngangsathugasemdir um
það efni.
146