Ritið : tímarit Hugvísindastofnunar - 01.01.2002, Blaðsíða 78

BEXEDIKT HJARTARSON
að leiðum til að virkja hana á nýjan og gagnrýninn hátt. Uppgjörið við
útópíuna er tilraun til að endurskilgreina verkefni nútímans og varpa
ljósi á hugmyndafræðilegar forsendur útópískra leiðarsagna hans. I þess-
ari naflaskoðun nútímans öðlast útópían nýja virkni og sú guðlega ver-
tmd sem fann sér bólstað í veraldlegri ím\Tid hennar finnur sér nýjar
birtingarmyndir. I þeirri umfjöllun sem hér fer á eftir mun ég færa rök
fýrir því að gagnrýni póstmódernismans á markhyggju nútímans og þá
útópísku hugsun sem hggur henni til grundvallar marki söguleg hvörf
sem kenna megi við færsluna ffá útópíu til heterótópíu.8
Sá skilningur sem hér er lagður í heterótópíu-hugtakið er nokkuð ffá-
brugðinn þeim sem heimspekingurinn Michel Foucault leggur í hugtak-
ið í þeim fyrirlestri sem markaði upphafið á sögu hugtaksins innan póst-
módemískra kenninga og birtist í íslenskri þýðingu annars staðar í þessu
hefti.9 I meðförum Foucaults er heterótópían greiningarhugtak sem
notað er til að lýsa menningarlegum rýmum innan tiltekins þjóðfélags
þótt þau reynist með margvíslegum hætti vera í andstöðu við þau viður-
kenndu eða opinberu rými sem eru uppistaðan í mynd þess. Hún er „af-
brigði útópíu sem orðin er að áþreifanlegum veruleika, sem í senn tákn-
ar, vefengir og umbyltir hinum ratmverulegu staðsemingum, öllum
öðrum staðsetningum sem finna má innan menningarinnar“.10 Hér að
aftan verður hugtakið aftur á mótd notað til að lýsa jm' hugsanamynstri
sem liggur greiningu Foucaults á hinum „staðlausa stað“ heterótópítmn-
ar til grundvallar. Rannsóknin beinist því fremur að greiningu Foucaults
en hinum eiginlegu heterótópíum og er markmiðið að kanna með hvaða
hætti sjálf skrif Foucaults bera merki heterótópískrar heimsm\Tidar og
8 Sjá nánar um orðsifjar og merkingu heterótópíuhugtaksins: Foucault (2002) bls.
138, nmgr. 4.
9 Skilningur minn á hugtakinu er ennfremur frábrugðinn þeim skilningi sem Gianni
Vattimo leggur í hugtakið í grein sinni um þróunina frá útópíu til heterótópíu. I
grein sinni fjallar Vattimo einkum um skipbrot þeirrar hugm\Tidar um samruna fag-
urffæðilegrar reynslu og hversdagslífs sem hann telur einkenna gagnrýna heimspeki
sjöunda áratugarins (ekki síst gagnrýna kenningu) og kennir við „fagurfræðilega
frelsun tilvistarinnar“ (1992, bls. 85). Að mati Vattimo einkennist hugsun póst-
módemismans af vitundinni um það að hin fagurffæðilega reynsla sé ávallt almenn,
en einmitt af þeim sökum sundurleit. Þannig vegur heterótópíu-hugtak Vattimo
ekki að þeirri markhyggju sem liggur ímynd útópítmnar til grundvallar, heldur leit-
ast við að endurskilgreina ferli sögunnar og hina fagurfræðilegu útópíu á forsendum
heimspekilegrar fjölhyggju.
10 M. Foucault (2002) bls. 136-137.
76