Ritið : tímarit Hugvísindastofnunar - 01.01.2002, Blaðsíða 99
Gottskálk Þ. Jensson
Útópíur, tragedíur og íslenskar píur
Antígóna í Reykjavík 1969 og 2000
Útópía er ekki sérlega gamalt orð miðað við aldur orða. Það er eins og
kunnugt er smíðað af Thomasi More, sem árið 1516 gaf út rit á latínu
undir titlinum Libellus de optimo reipublicae statu, deque nova insula Utopia
(„Bæklingur um hið besta ástand ríkisins, og um hið nýja eyland Utóp-
íu")-1 Slíkt grískt nýyrði í titdi á latnesku riti þekkjum við t.d. hjá Arn-
grími Jónssyni, sem nefndi Islands sögu sína frá 1609 Crymogœu, „frost-
jörð“ eða Island. More og Amgrímur skrifuðu fyrir elítu síns tíma,
húmanista og lærða embættismenn, sem áttu að geta ráðið í slíka grísk-
latneska orðaleiki. Titillinn Útópía sýnir strax að hið besta ástand ríkis-
ins á sér ekki stað og er aðeins að finna á eyjunni Ekki-stað eða Stað-
leysu. Ekki er nóg með að eyjan neiti sjálfri sér í nafni sínu, heldur mætti
halda því ffam að hið gríska nafn hennar væri rangt myndað samkvæmt
orðmyndunarreglum fomgrísku. Forskeytið „u-“ er að vísu skiljanlegt
sem latnesk innritvm á grísku neituninni „ou“ (ómíkron, ypsílon), en
„ou“ virðist aðeins notað sem neitandi forskeyti í fomöfnum og atviks-
orðvun, síður í hugtakanafhorðum eins og því sem hér um ræðir. I slík-
um orðum er algengast að nota forskeytið „a-“, svokallað neitandi alfa
(lat. alpha privativum), eins og t.d. í samsetningunni „a-týpískur“,
ódæmigerður. I samræmi ríð grfskar orðmyndunarreglur hefði orðið
1 I fyrstu ensku þýðingunni eftir Ralph Robinson frá 1551 var verkið kallað A frutef-
ul and pleasaunt Worke of the beste state of a publyque vieale, and ofthe newe yle called
Utopia.
91