Ritið : tímarit Hugvísindastofnunar - 01.01.2002, Page 10

ARNI BERGMANN
en rithöfundar neita í vaxandi mæli að setja jafnaðarmerki á milli þróun-
ar og framfara. Allt breytist, en því fer fjarri að menn eigi á góðu von.
Þessi umskipti eiga sér traustar forsendur í sjálfri sögunni. Heims-
styrjöldin fyrri með áður óþekktri fjöldaslátrun sem helstu menningar-
þjóðir heims stóðu fyrir, meðal annars með eiturhernaði, leiddi af sér
ótta við misnotkun vísinda og við tækni sem menn hafa misst tök á. Lær-
dómar hennar smjúga um leikritið R. U.R, vísindahrolivekju sem Capek-
bræðurnir tékknesku skrifuðu 1921. En þar segir ffá vísindamönnum
sem kunna að smíða vélmenni sem ganga í öll verk fyrir mannfólkið en
gera síðan uppreisn gegn mannkyni og útrýma því. Rússneska byltingin
1917 kynnti undir stærstu vonum um gott skipulag og fagurt mannlíf, en
vakti einnig fljótt upp vonbrigði og ótta við pólitískt alræði: Bylting
skapar nýja yfirstétt og nýja kúgun. Þegar árið 1920 hafði rússneskd rit-
höfundurinn Jevgenij Zamjatin skrifað skáldsöguna Við sem lýsir altæku
pólitísku alræði sem skyldar alla til að lifa eins og vera hamingjusama og
útrýmir af grimmd öllum sem ekki falla að mynstrinu. Pólitískar dystóp-
íur draga síðan dám af þessari sögu, ekki síst hin ffægasta þeirra, 1984
efdr George Orwell, en þar koma einræðisherrar „aldar öfganna“ sam-
an í Stóra bróður, sem kreistir sálina úr hverjum manni og fyllir hann
með sjálfum sér. Aldous Huxley skapar afdrifaríkt fordæmi með skáld-
sögunni Veröld ný og góð sem út kom 1931. Þar er lýst heimi sem hefur
gert alla glaða og sátta við sitt hlutskipti en um leið sljóa og siðlausa með
erfðahönnun, innrætingu og vímugjöfum neyslu og skemmtanaiðnaðar.
Hér eru nefnd aðeins fjögur verk en þau fitja upp á þeim minnum sem
flestar dystópíur hafa rakið síðan: Tæknilegir möguleikar mannkyns
snúast gegn því sjálfu. Þekkingarþorstinn er háskalegur.Tilraunir með
nýtt þjóðfélag enda í grimmri lcúgun. Bæði sú kúgun sem og útsmogin
og tiltölulega notaleg stýring á hegðun manna og viðhorfum atfnáir ein-
staklinginn, sviptir hann eigin vilja, sérkennum, minni, ást og list. Þessi
stef koma aftur og aftur ffam í dystópískum bókmenntum aldarinnar
hvort sem menn eru síðar að lýsa heimi eftir kjarnorkuslys eða umhverf-
isslys, ofríki tölvunnar, allsherjar sjónvarpsvæðingu, afturhvarfi til rétt-
trúaðs karlrembuþjóðfélags eða erfðaverkfræði í blindgötu.: Stjórnmála-
menn, vdsindamenn og sölumenn tækninýjunga halda áfram að lofa þá
2 Sjá m.a. Kurt Vonnegut. Player Piano (New York, 1952); Ray Bradbury. Fahrenheit
451 (Reykjavík, 1968); Margaret Atwood. Saga þernunnar (Reykjavík, 1986);Michel
Houellebecq. Öreindirnar (Mál og menning, ReykjaHk, 2000).
8