Ritið : tímarit Hugvísindastofnunar - 01.01.2002, Side 19

ÞRENGT AÐ VONINNI
útópískra áforma og freisdnga sem eiga að hvetja menn til að slást í för
með þeim sem glæsileg fyrirheit gefa, hver á sínu sviði. Rithöfundar eru
hinsvegar dæmdir til að taka meira mark á því sem er. Og eins og
nokkrum sinnum var minnst á hér að ofan, hafa þeir úr meira en nógu
að spila úr öfgafullri glæpasögu 20stu aldar þegar þeir draga ffam í dys-
tópíum myrka mynd af þ\ í sem yrði, ef nokkrir verstu þættir þeirrar
sögu kæmu saman í einum hnút. Alunum það líka, að þegar komið er
fram á öldina verður það mjög sjaldgæft að skáldskapur, sem ber virð-
ingu fyrir sjálfum sér, sé hafður til að taka undir ríkjandi viðhorf (nema
þá samkvæmt skipun í ófrjálsum samfélögum). Það tekst nokkuð víðtækt
samkomulag um að bókmenntir séu ekki síst nauðsynlegar til að rífa nið-
ur blekkingar sem haldið er að fólki, afhjúpa falsvonir sem einatt hafa því
hlutverki að gegna að sætta menn við hlutskipti sitt. Og mörgum þykir
dystópían, framtíðarhrollvekjan, einkar nauðsynleg einmitt á okkar dög-
um, vegna þess að umsvif framkvæmdafíkinna manna og áhrif þeirra á
umhverfi okkar og allt lífriki eru margfalt meiri og róttækari en áður
voru möguleg - vegna þess hve öfluga tækni þeir hafa fengið í hendur.
Alörgum þykir og varhugavert hve fusir bæði talsmenn vísindastaðleysu
og markaðsútópíu eru til að færa boðskap sinn í búning lögmálshyggju:
Það er engin leið önnur en að fylgja straumi. Heimspekingurinn George
von Wright kennir slíkan málflutning við „bjartsýni vanmáttarins“, tel-
ur hann mjög varhugaverðan og vill tefla gegn honum „ögrandi bölsýni“
(sæ. provokativ pessimism) - virkri gagnrýni á útópíur tímans.14 Og sem
fr-rr er þá eðlilegt að grípa til hinnar illu staðleysu: Dystópían hefur allt-
af nærst á útópíunni, verið svar við henni.
Það er líka meiri freisting fyrir listamann að lýsa framtíðinni sem eins-
konar Helríti en að finna þar sælustað. I Himnaríki gerist nefnilega
aldrei neitt. Þar er ekkert til að segja frá. I gömlum og góðum útópíum
er ekld sögð saga, þær bækur eru skýrsla um ferðalag til dásamlegs stað-
ar, gesturinn gengur þar um götur og er hissa. En í Helríti alræðis eða
ofneyslu eða innrætingar eða upplausnar er freistandi söguefni að finna
- þar er lífsháski og spenna, sem fylgir þeirri spurningu sem haldið er
fast að lesandanum: Er til útgönguleið úr þessu ríti? Staðleysur, góðar
sem illar, hafa verið notaðar til að koma á framfæri hugmyndum um
samfélag, rísindi, stjómmál, en hin illa staðleysa, dystópían, býr sem
14 Georg Henrik von Wright. Myten omfremsteget (Bonnier, Stockholm, 1994), bls. 150.
17