Ritið : tímarit Hugvísindastofnunar - 01.01.2002, Side 147

UMGJORÐ UM STAÐLEYSU
uð undir fána þess?1 Það virðist föl og líflaus hugsjón í samanburði við
vonir og drauma kenningasmiða staðleysunnar. Hverjir svo sem kostir
lágríkisins eru, er það augljóslega engin staðleysa. Því mætti ætla að
rannsókn á staðleysukenningum sýni okkur strax fram á galla og hnökra
lágríkisins sem stjórnspekilegs markmiðs. Slík rannsókn er einnig
áhugaverð í sjálffi sér. Við skulum fylgja kenningunni um staðleysu eft-
ir og sjá hvað hún leiðir af sér.
Líkanið
Þegar reynt er að stdlla saman heildarskilyrðum þeirra þjóðfélaga sem
öðrum fremur má telja staðleysur sést að þau eru ósamrýmanleg. Það er
dapurleg staðreynd um veruleika mannsins að ómögulegt er að ná sam-
tímis öllum félagslegum og pólitískum markmiðum og þessa staðreynd
er vert að að rannsaka og harma. En viðfangsefni okkar hér er besti
heimur allra mögulegra heima.2 Fyrir hvern? Besti mögulegi heimur
1 „Siðferðilega hludaust ríki, sem hefði enga afstöðu til gilda aðra en þá að halda uppi
lögum og reglu, gæti ekki aflað sér nægilegrar hollustu til að það gæti þrifist. Her-
maður getur fómað lífi sínu fyrir kóngirm og föðurlandið, en hann gerir það tæp-
lega fyrir lágríkið. Lögreglumaður sem trúir á náttúrurétt og er fullviss um að réttu
og röngu verði aldrei snúið við getur vel ráðið niðurlögum vopnaðs brjálæðings en
tæplega gerir hann þetta sem starfsmaður Verndar og öryggisþjónustunnar, sem
stofnuð hefur verið með varfærnislega orðuðum samningum hygginna einstaklinga.
Einhverjar hugsjónir em nauðsynlegur innblástur þeim sem ríkið þarf að treysta á
að vinni með því af frjálsum vilja“. J.R. Lucas 1966, The Prindples ofPolitics (Oxford,
Clarendon Press) bls. 192. Hversvegna gerir Lucas ráð fyrir því að starfsmenn lág-
ríkisins geti ekki verið hollir fylgismenn þeirra réttinda sem það verndar?
2 Hugmyndin um besta mögulegan heim er tvíræð. Olíkar meginreglur um hönnun
þjóðfélagsstofhana eiga við eftir því hvaða ákvörðunarviðmið em notuð af ákvörðunar-
fræðingum. Þegar talað er um að harma stofnanir með það fyrir augum að jafnvel ill-
menni við stjómvölinn gæti unnið tiltölulega h'tið tjón og um gagnkvæmt eftirlit stofn-
ana má segja að til grundvallar hggi regla um lægsta hámark (e. minimax prináple) eða
öllu heldur atriði sem varða lægsta hámark innan almennari reglu. [Sjá Kenneth Arrow
og Leonid Hurwicz, ,„\n Optimality Criterion for Decision-Making under Ignorance“
í Uncertainty and Expectations in Economics, C.F. Carter og J.L. Ford, ritstj. Clifton, N.J.,
Augustus M. Kelley 1972, bls. 1-11.] Allir sem fengist hafa við þetta viðfangsefni em
sammála um að reglan um hæsta hámark (e. maximax principle), (hún stýrir vah þanrug
að sá kostur er tekinn sem hefur, af öllum afleiðingum sínum eina sem er betri en all-
ar aðrar hugsanlegar afleiðingar annarra kosta) sé ekki nægilega hyggileg regla og að
kjánalegt væri að beita henni við hönnun þjóðfélagsstofnana. Samfélag sem byggir
tryllta bjartsýni með þessum hætti inn í stofnanir sínar er dæmt til hruns eða að minnsta
kosti er áhættan svo mikil að of áhættusamt væri að kjósa að búa í því.
H5