Ritið : tímarit Hugvísindastofnunar - 01.01.2002, Blaðsíða 139
UM ONNUR RVMI
við lifum í. Þessa lýsingu mætti nefoa heterótópíska staðffæði.4 Fyrsta
lögmálið er, að sennilega forirfinnst hvergi í heiminum sú menning sem
ekld myndar heterótópíur. Þær eru fastur þáttur í sérhverju mannfélagi.
En heterótópíur geta augljóslega tekið á sig hinar fjölbreytilegustu
myndir og líklega er ekkert eitt afbrigði heterótópíu að finna allsstaðar.
Engu að síður má greina þær í tvo meginflokka.
I svokölluðum „frumstæðum“ samfélögum fyrirfinnst sérstök gerð
heterótópía sem ég myndi kalla kreppu-heterótópíur; þ.e.a.s. til eru út-
valdir staðir, annaðhvort heilagir staðir eða bannsvæði, einvörðungu ætl-
aðir þeim einstaklingum sem eiga í einhvers konar kreppu gagnvart sam-
félaginu og þeim þjóðfélagshópi sem þeir tilheyra. Unglingar, konur á
blæðingum, sængurkonur, gamalmenni o.s.ffv.
Þessar kreppu-heterótópíur eru á stöðugu undanhaldi í þjóðfélagi
okkar, þótt enn megi finna nokkrar menjar þeirra. Heimavistarskólinn á
19. öld og herþjónusta ungra manna gegndu t.a.m. ótvírætt slíku hlut-
verki, þar sem hin karllega kynhvöt varð að fá útrás í fyrsta sinn „annars
staðar“ en innan fjölskyldunnar með greinilegum hætrti. Fyrir stúlkum-
ar var allt ffam á miðja 20. öld til hefð sem kallaðist „brúðkaupsferð“;
þetta var ævafornt tdlbrigði. Affneyjun stúlkunnar mátti „hvergi“ eiga sér
stað og á þessu andartaki urðu lestin eða hótelið í brúðkaupsferðinni ein-
mitt að þessum stað sem var hvergi, þessari heterótópíu án landamerkja.
I stað kreppu-heterótópíunnar sem er á undanhaldi koma, að því mér
virðist, heterótópíur sem kenna mætti við frávik. Þar er komið fyrir þeim
einstaklingum sem í háttemi sínu víkja af meðalveginum eða ffá ríkjandi
venjum. Þetta em hressingarhælin, geðsjúkrahúsin. Þetta em vel að
merkja einnig fangelsin; og hér má sjálfsagt bæta við elliheimilunum,
sem liggja á einhvem hátt á mörkum kreppu-heterótópíunnar og ffá-
viks-heterótópíunnar, því þegar allt kemur tdl alls þá er ellin kreppa, en
hún er jafaframt ffávák, því í samfélagi okkar, þar sem tómstundir em
reglan, er iðjuleysi nokkurs konar ffávik.
Annað lögmál þessarar lýsingar á heterótópíunum er, að samfélagið
getur eftir því sem sögu þess vindur ffam fengið heterótópíu, sem held-
ur áffam að vera tdl, mjög ólík hlutverk. I raun hefor hver einasta heter-
4 I frumtextanum er hér rætt um „heterótópólógíu“ (fr. „hétérotopologie"). Orðið
„tópólógía“ nær yfir hverskyns staðfraeðilegar rannsóknir og lýsingar á tilteknu
landsvæði og vísar í þessari samsetningu til þeirra heterótópía sem Foucault fjallar
um í textanum. E.t.v. mætti hér einnig ræða um „staðbrigðafræði" á íslensku.
H7