Tímarit Máls og menningar - 01.06.1998, Síða 23

OFAR HVERRl KRÖFU
Hér kemur fram afstaða til fegurðarinnar sem er í samræmi við vinstrisós-
íalískar skoðanir höfundar á þessum tíma. Og er þá hollt að minna sig á hvaða
tímar það voru: Þýskaland er fullkomlega á valdi nasismans, á Spáni geisar
borgarastríð, Stalín er einræðisherra Sovétríkjanna en kommúnistar hafa
látið af íyrri einangrunarstefnu og hvetja til svonefndrar samfylkingar með
sósíaldemókrötum. Halldór Laxness gengur að vísu ekki í kommúnista-
flokkinn, en skipar sér í fylkingu Sovétvina, og annað bindi Heimsljóss, Höll
sumarlandsins, er að miklu leyti skrifað meðan á fyrrnefndri Sovétdvöl
stendur. Jafnvel þótt sótt hefðu á hann efasemdir um ágæti sovétskipulagsins
hefur hann getað sótt sér styrk í þá réttlætingu samferðamanna stalínismans
að þarna væri eina vörnin gegn yfirgangi nasismans og endanlegum sigri
villimennskunnar.
Hvert var hlutskipti skálda og fagurkera í svo grimmilega tvískiptum
heimi? Voru þeir menn ekki fullkomlega utanveltu við allt sem máli skipti
um örlög mannkyns, sem með orðum Halldórs um Gide litu „á mannlífið
sem nokkurskonar spursmál um að rækta blóm sér til skemtunar" (Gerska
æfintýrið, bls. 13)? Þetta er viðhorf sem jafngildir flótta frá mannlegu félagi.
Slíka fegurðarþrá hafa þeir átt sameiginlega, franski fagurkerinn („þessi
einræni höfundur smárra upplaga“, bls. 9) og íslenska alþýðuskáldið - að
minnsta kosti í huga Halldórs þegar hann er að leggja drög að verkinu.
Grimm gagnrýni á innantóma fagurdýrkun hefur af pólitískum ástæðum
höfðað sterkt til Halldórs þegar hann skrifaði Heimsljós. í formála að
erlendum útgáfum verksins sem Halldór skrifar löngu seinna (1955) leggur
hann áherslu á tengsl verksins við tíðarandann: „Hér er aðeins um endurkast
af þúsundáraríkinu þýska að ræða, hitlersöldin er baksýn bókarinnar, slíkur
var tíðarandinn og þvílíkir þeir er sköpuðu hann“.5 Það fer heldur ekki á
milli mála að enda þótt Halldór fylgi lífssögu og dagbókum Magnúsar
Hjaltasonar oft furðu nákvæmlega, færir hann allt til í tíma; Magnús Hjalta-
son lést 1916 en þjóðfélagslegar og pólitískar skírskotanir verksins eru allar
til 4. áratugarins, einsog Peter Hallberg hefur rakið.6
Fyrstu drögin að verkinu benda eindregið til þess að það hafa verið hugsað
í þessum pólitíska anda(„marxíska“ ef menn vilja). í fyrrnefndu skema yfir
bókina er rætt um að þar skuli speglast skýrt andstæðurnar auðvald —
verkalýður, og skáldið á að lenda í Nóvu-slagnum (á þá hliðstæðu bendir
Hallberg raunar ekki). í annarri minniskompu kemur ffam að Höll sumar-
landsins átti upphaflega að heita Fólk til sölu (Mk II). Það er annar blær yfir
síðarnefnda heitinu, og má bæta því við að vinnuheitið yfír Ljós heimsins
var „Yzta haf‘ (Mk I). í drögunum að Höll sumarlandsins er mikil áhersla
lögð á þjóðfélagslega skírskotun, og höfundur minnir sig einatt á sín eigin
TMM 1998:2
21