Tímarit Máls og menningar - 01.06.1998, Side 49

HALLDÓR LAXNESS OG HÖFUÐSKYLDA RITHÚFUNDAR
starfsmanna alþjóðlegs kommúnistatímarits sem gefið var út í Tékkóslóvak-
íu, þeir vildu reyna að stunda skæruhernað gegn kreddufestu í Austur-Evr-
ópu með aðstoð Halldórs.4
Það var reyndar heimsókn til annars lands í Austur-Evrópu, Póllands, sem
nokkrum árum fyrr (1958) fékk Halldór Laxness til að bera fram aðra
staðhæfingu um skyldur rithöfundarins. Hann fjallar í ferðapistlinum „Sjö
furður Sléttumannalands“ um mál rithöfundarins Mareks Hlasko sem þá
hafði hrakist úr landi eftir að skrifa „þjóðfélagsádeilu í smásagnaformi,
nokkuð illvíga" og óskar þess að í Póllandi gleymist það ekki:
að allt er gott meðan rithöfundar sinna þeirri frumskyldu sinni að
gagnrýna þjóðfélagsástandið og stjórnina hver í sínu landi. Þegar
rithöfundar hætta því, þá er betra að leggja frá sér pennann og hafa
aungvar bókmentir.5
Ári síðar kemur svipuð hugsun fram í grein um skáldsögu sovéska skálds-
ins Borisar Pasternaks Dr. Zhivago; þar segir Halldór Laxness á þá leið að
ekki aðeins rithöfundi heldur og öðrum mönnum „í siðmentuðum þjóðfé-
lögum“ sé bæði rétt og skylt „að vera vökull og opinskár gagnrýnandi
ríkisstjórnarinnar“.6
II
Ekki er að undra þótt Halldór Laxness víki sjaldan orði að „frumskyldum"
rithöfundar. Ekki aðeins vegna þess hve erfitt er að svara spurningum þar að
lútandi í eitt skipti fyrir öll. Sjálft hugtakið skylda er ekki beinlínis aðlaðandi,
það virðist í fljótu bragði eiga heima á næsta bæ við húsaga, kvaðir á þegna,
undirgefni. Það rímar á móti réttindum í kaldrifjuðu lagamáli. Skyldan sýnist
einatt bregða fæti fyrir fusan og frjálsan vilja. Það kostar átak að gefa henni
jákvæðan hljóm og undirtektir.
„Samlíðanin með Ástu Sóllilju á jörðunni“ er í Sjálfstæðu fólki kölluð
„uppspretta hins æðsta saungs.“ Það segir sig sjálft að þá uppsprettu finnur
enginn með því að gera sér hana að skyldu.
En sem fyrr segir: Halldór Laxness hefur engu að síður gert nokkra grein
fyrir sínum skilningi á títtnefndum skyldum rithöfundar og er ekki úr vegi
að skoða það mál nánar.
Það hljómar að vísu eins og sjálfsagður hlutur að rithöfundi sé skylt að
skrifa eins og honum líst best sjálfum, en sú athugasemd er samt ekki sett á
blað út í bláinn. Hún rímar einkar vel við margt sem Halldór lét fyrr og síðar
frá sér fara um starf rithöfundarins, sem aldrei getur nógu vel gert, getur
TMM 1998:2
47