Tímarit Máls og menningar - 01.06.1998, Qupperneq 51

HALLDÓR LAXNESS OG HÓFUÐSKYLDA RITHÖFUNDAR
III
Og svo er allt ónýtt, segir Halldór, nema rithöfundar gegni þeirri „frum-
skyldu“ að gagnrýna þjóðfélagsástandið og stjórnvöld hver í sínu landi.
Þessi staðhæfing fellur vissulega vel að útbreiddu siðferðilegu mati á fram-
göngu einstaklinga í mannlegu félagi. Til dæmis því, að enginn maður geti
leitt með öllu hjá sér stórmál og þá ekki síst rangindi, lygar og ofbeldi sinnar
tíðar án þess að hann geri minna úr sjálfum sér en efhi standa til. Þetta eigi svo
ekki síst við þá sem kunna með orð og rök að fara: rithöfunda, skáld, mennta-
menn sem sífellt ffeistast til að „skipta sér af því sem þeim kemur ekki við“.
Af sjálfu leiðir að gagnrýni, ádrepa, er einatt snar þáttur af því að rithöf-
undur láti vita af sér, að hann sé svarinn fjandmaður deyfðar og dáðleysis,
sömuleiðis sannar ádrepan að höfundur er hvergi smeykur, hann kiknar ekki
í hnjánum andspænis hásætum valdsins. Friður og sáttfýsi eru honum ekki
æðst hnossa. Þegar Gunnar Gunnarsson veltir því upp í grein um Halldór
Laxness hvort það sé skáldi sæmandi að standa í illdeilum þá svarar hann
sjálfúr hiklaust: „En hvar eiga skáld heima ef ekki í gerningaveðrum?11.9
Halldór Laxness hefur sjálfur kallað August Strindberg „mestan anda“ meðal
Svía „enda ætluðu þeir hann lifandi að drepa - og hann þá - meðan hann
var hjá þeim“.10 Svo dramatískt sambýli þjóðar og skálds hefur bersýnilega
nokkra kosti í huga Halldórs: í sömu bók segir hann, að Strindberg sé sá eini
meðal norrænna höfunda sem hann hafi sökkt sér ofan í og tekið lit af sem
endist æfilangt.
Rithöfundur kýs sér hugrekki - þess vegna er allt ónýtt nema hann
gagnrýni ástandið heima hjá sér. Vitaskuld leiða menn ekki hjá sér það sem
gerist í öðrum sýslum og enginn mun að því finna að rithöfúndur láti til sín
heyra þegar sovésk yfirvöld hamast gegn Boris Pasternak, klerkaveldi í íran
gegn Salman Rushdie, þegar herinn í Chile steypir stjórn landsins og drepur
alla vinstrimenn sem í næst eða þegar sovétherinn fer inn í Tékkóslóvakíu
til að bæla þar niður tilraun með málfrelsi og aðra umbótaviðleitni. Nema
síður væri: öllum þykir sjálfsagt að merkir rithöfundar láti sig slík og þvílík
mál varða, einkum ef þeir eiga sér nafn sem eftir er tekið eins og Halldór
Laxness sjálfur. En því fylgja sjaldan miklar mannraunir að taka afstöðu til
slíkra mála, í rauninni verða flestir sæmilegir menn sammála þegar að þeim
kemur. Og það gat meira að segja verið einum of auðvelt að sitja í Austur-
Evrópu og formæla fasistum í Chile eða apartheid í Suður-Afríku eða þá að
sitja með friði í vesturevrópsku málfrelsi og fordæma ritskoðun og aðrar
skyldar plágur í kommúnistaríkjum.11 Það reynir ekki í alvöru á hugrekki
skálds, menntamanns, þegns fyrr en komið er að þeim eldi sem á sjálfum
brennur. Að ástandinu heima fyrir. Að okkar Þríhrossum í okkar plássi
Sviðinsvík.
TMM 1998:2
49