Tímarit Máls og menningar - 01.06.1998, Side 72

PÉTUR GUNNARSSON
Þannig er um alheiminn í kenningu Miklahvells, á vissum punkti hættir
hann að þenjast út og byrjar að dragast saman og endar að lokum í einum
depli líkt og við upphafið.
* * *
Halldór sló gjarnan á þá strengi að hann væri fyrst og ffemst ritgerðahöf-
undur, essayisti. Yfirleitt tóku menn því sem góðlátlegri grínhógværð. Engu
að síður er staðreynd að höfúndarverk Halldórs inniheldur 16 - sextán -
hrein og klár greinasöfn og ef við teljum með Rússlandsbækurnar og upp-
gjörsbækurnar tvær: Skáldatíma og íslendingaspjall, eins og sjálfsagt er, þá
hleypur talan á tveimur tugum. Af því er ljóst að Halldór er afkastamesti
ritgerðasmiður íslenskrar bókmenntasögu - fyrr og enn - og þótt hann hefði
aldrei fengist við annað myndi það engu að síður endast honum til óum-
deildrar sérstöðu. Þegar svo við bætist að jafnvel þessi tuttugu bindi geyma
ekki nándar nærri allt sem hann lét frá sér fara í greinaformi og enn mætti
efna í mörg söfn til viðbótar16 - þá blasir við að einnig hér sprengir Halldór
öll tiltæk málbönd.
Aftanmálsgreinar
1 í Gjörningabók gerir Halldór grein fyrir bókarheitinu í þá veru að það merki „eitthvað
svipað og „acta“. í framhaldi af því gæti sjálfur greinasmiðurinn kallast „activisti“ eða
gjörningamaður og spillir þá ekki að orðið nær einnig yfir fjölkynngi.
2 Af Menníngarástandi, bls. 29
3 Þessum áhrifum er klúðrað í útgáfunni ffá 1986, þar verður setningin svona: „Taktnark
þjóðar og einstaklings eraukin menning; á þá aðskjóta þá sem eru á mótiaukinni menníngu?'
(bls. 129). Það er annars umhugsunarefni hve víða hinn aldurhnigni höfundur virðist hafa
dregið bitið úr æskuverkum sínum í endurútgáfum. Hróplegast er þetta í Dagbók hjá
munkum (1987) þar sem 85 ára öldungur er að umskrifa dagbók tvítugs manns og slævir
víða angist, kvíða og örvæntingu ef dæma má af glefsum sem Peter Hallberg birtir úr
sömu bók í Vefaranum mikla I (1957).
4 Vettvangur dagsins, bls. 136
5 Vettvangur dagsins, bls. 295.
6 Þjóðviljinn 23. apríl 1977
7 Dagur í senn, bls. 49.
8 Magnús Kjartansson, Þjóðviljinn 23. apríl 1977.
9 Islendingaspjall bls. 91
10 Yfirskyggðir staðir (1971)
11 Og árin líða, bls.35
12 Og árin líða, bls. 196-197
13 Og árin líða, bls.223. Það er dæmigert um þær skemmdir sem Halldór vinnur á æskuverk-
um sínum aldraður, að í þessari „endurútgáfu" Kaþólskra viðhorfa fellir hann burt
frægustu setningu bókarinnar, lokasetninguna sem svo hljóðar: „Annars tel jeg Þórberg
70
TMM 1998:2