Tímarit Máls og menningar - 01.06.1998, Page 76

SVEINN EINARSSON
Hér er heldur betur að mörgu að hyggja. í fyrsta lagi heldur Laxness því fram,
að listin sé á engan hátt mannbætandi, en eigi að síður beri leikritahöfundum
eða þeir hyllist eðlilega til þess að hafa verk sín „full af góðri meiningu“. Enda
mun það sannast sagna, að menn hafi verið nokkurn veginn á eitt sáttir um
það, að fjögur síðustu leikrit Halldórs eigi það sameiginlegt að flokkast undir
heimsádeilur og beri því siðgæðisboðskap. Og skáldið er sátt við það. Við
Matthías Johannessen segir hann í samtalsbók þeirra, Skeggræður gegnum
tíðina:
Ég mundi á íslenzku kalla það ádeilu á heimsósóma. - I leikritum
mínum er oft satíra - er það ekki heimsádeila á íslenzku? En tilgangur
verkanna, að minnsta kosti ytri tilgangur, er að setja saman hugvekjur
í skemmtiformi handa fólki.3
Hugvekjur en ekki siðapredikanir. í frægri grein, Persónulegar minnisgreinar
um skáldsögur og leikrit (1962) segir Halldór, einmitt um það leyti sem
honum er leikritasmíð hvað hugstæðust:
önnur tálsnara sem bíður leikritaskálds er sú þegar hann lætur eftir
ástríðu sinni til að predika móral yfir almenningi í leikhúsinu. Hvers-
vegna? Vegna þess að siðgæði er sennilega sá einn varningur sem hver
skósmiður og innanbúðarstúlka í salnum hefur feingið eins vel úti-
látinn og leikritahöfundurinn, ef ekki betur. Oft þegar fer að líða á
kvöldið og margir orðnir syfjaðir og farið að lánga í háttinn, þá liggja
sum leikskáld á því lúalagi að vinda sér upp á svið skrýddir gervi
einhvers leikarans og taka nú til í drynjandi bassa guðs, líkt og þegar
verið er að hræða krakka með bola, að gefa út af sér gamla rórillið um
nauðsyn hversdaglegrar meðalhegðunar í bæarfélaginu . . . Margur
minnist nú með hryllingi hinnar óþolandi siðgæðisþvælu nær lokum
Péturs Gauts sem fer lángt með að ónýta þetta ágæta skáldverk á
leiksviði.4
Og nú kemur spurningin. Af hverju ber þessi frelsarapersóna í Prjónastof-
unni nafn hins rómaða leikskálds, meira að segja var við frumflutning
leiksins í Þjóðleikhúsinu 1966 leikarinn Lárus Pálsson látinn bera gervi
skáldsins með sögufrægt skegg og síðfrakka, eins og Halldór ýjar að í leið-
beiningum sínum, þó að slíks sé ekki getið í prentuðum texta leiksins. Eins
og við sáum hér að ofan lýsir Halldór þessari persónu ekki af upphafinni
hrifningu einni. Er hann boðberi höfundar, þó að renni útí fyrir honum eða
hann láti í ljósi kenningar, sem Halldór segir „bersýnilega rángar“? Eða er
hér komin ein andhetjan, líkt og Bjartur í Sumarhúsum, sem ekkert lærist af
lífinu fremur en sú fróma kona Móðir Kjarkur hjá Brecht?
Eða hvað? „Blandinn einhverju sem kynni að vera austræn speki“, segir
74
TMM 1998:2