Tímarit Máls og menningar - 01.06.1998, Qupperneq 101

SÖGULOK
notið við, en það eru að minnsta kosti líkur til, að hér myndi vera íyrir dyrum
einhvers konar óbrúanlegur klofningur milli forns og nýs.“ Og: „Þannig hefir
Halldór leyst af hendi margra höfunda verk og skapað nýjar sagnabók-
menntir með djúpum rótum í íslenzkri hefð, þegar mest var hættan, að
bókmenntir vorar slitnuðu úr tengslum við fortíðina.“ Og: “Hitt er þó
sársaukafyllra, að hann hefir tekið af oss viðkvæmri smáþjóð, sem mjög hefir
verið syndgað gegn af mönnum og goðum, þann löstinn, sem henni var
kærastur, að kenna í brjósti um sjálfa sig.“
En áhrif Laxness ná út fyrir takmörk heimalandsins - og út fyrir hið mikla
svið sem hann hefur skapað í skáldverkum sínum. Þeir sem sökkva sér niður
í bækur hans munu líta forvera hans öðrum augum á eftir. Að sjá hvernig
Laxness nýtir sér og endurnýjar hin gömlu minni og aðferðir íslendinga-
sagnanna (óstjórnlegar deilur og kraumandi óvild; kæruleysisleg trúgirni á
hið yfirnáttúrlega, stuttaraleg frásögnin, gagnorður stíllinn, úrdráttur og af
og til blóðþorsti og furður) gefur manni nýja sýn á snilldarverkin -Njálssögu,
Hrafnkelssögu, Egilssögu - nýja sýn á íslenskar bókmenntir.
Síðustu áratugi ævi sinnar olli það Halldóri Laxness æ meiri áhyggju,
undrun, og - að því er virðist - gremju hve lítt hann var þekktur í Banda-
ríkjunum. Bækur hans, ferðir, jafnvel einstöku yfirlýsingar þóttu fréttnæmar
og ollu deilum í Skandinavíu, í Frakklandi, í Þýskalandi. En í Ameríku, eftir
velgengni í upphafi - bók hans Sjálfstætt fólk var aðalbók „The Book of the
Month Club“ 1946 - hvarf hann að mestu úr augsýn.
Hið langvinna sinnuleysi sem honum var sýnt í þessu landi, sýnist að
einhverju leyti vera óheppni; að hluta til vegna skeytingarleysis og mistaka
þýðenda og umboðsmanna; að hluta til er ástæðan umdeild afstaða Halldórs
til Bandaríkjanna, en honum fannst herstöðin í Keflavík bera vott um
nýlendustefnu og að hluta má rekja þetta til mismunandi hugarheims og
hefða. Bækurnar sem hans eigin bækur spruttu upp úr og voru á stundum í
uppreisn gegn - íslendingasögur, gamlar þjóðsögur, sögur Sigrid Undset og
Knuts Hamsuns - voru fjarlægar Bandaríkjamönnum. Og hin dimma kímni
hans, sem á rætur að rekja til hinnar íslensku, svipbrigðalausu þrautseigju,
var (eins og sést vel á gamalli amerískri bókagagnrýni) einatt misskilin, eða
var ekki gefinn gaumur.
Eða, kannski er þetta frekar þannig að amerískur smekkur hafi þurft að
þróast til þess að ná verkum hans. Fyrir ári gaf kiljuútgáfan „Vintage“
Sjálfstættfólk út að nýju en bókin var löngu ófáanleg. (Fyrri ritgerð mín um
Halldór Laxness var notuð sem inngangur.) Og einhvern veginn hefur þessi
stóra hæggenga saga um íslenska sauðabændur þegar farið gegnum átta
prentanir. Kannski getur ný kynslóð amerískra lesenda, sem alin er á Suður-
Amerískum skáldskap, náð sambandi við skáldsögu sem að mínu viti er nær
TMM 1998:2
99