Tímarit Máls og menningar - 01.06.1998, Side 123

AF HAFNAR-ÍSLENDINGUM Á DÖNSKU LEIKSVIÐI 19. ALDAR
handa leikflokknum í Lille Gronnegade í hinu fræga skáldgáfukasti sínu,
„den poetiske raptus“, eins og Danir kalla það.
Konunglega leikhúsið hefur jafhan staðið á sömu slóðum og það gerir enn
í dag við Kóngsins Nýjatorg. Bygging sú, sem nú stendur, er frá 1874. Þegar
hún var tekin í notkun, var gamla leikhúsið rifið. Það var teiknað af Nicolai
Eigtved, einum fremsta arkitekt Dana, og þótti mörgum mikil eftirsjá að því.
Það var talsvert lægra undir þak og minna í sniðum en nýja húsið, sem
miðaðist fremur við þarfir óperunnar en venjulegra leikrita.
Kaupmannahöfn var í þann tíð umlukin virkismúrum, sem voru löngu
síðar rifnir og enn sjást menjar um í sumum götu- og staðarnöfnum borg-
arinnar. Stóð leikhúsið rétt utan við aðalbyggðina, ekki langt frá konungs-
höllinni, og má segja, að þetta staðarval hafi að mörgu leyti verið táknrænt
fyrir hlutverk þess. Konunglega leikhúsið varð sem sé ffá upphafí vega hvort
tveggja í senn: leikhús konungs og hirðar jafnt sem almennra borgarbúa. í
áhorfendasal þess kom saman fólk af öllum stéttum, þó að innri skipan
hússins og mishátt verð aðgöngumiða kæmu í veg fyrir, að siðfágaðir og
glæsibúnir borgarar þyrftu að hafa pöpulinn ofan í sér - eins og fólk af betra
tagi léti bjóða sér að lenda jafnvel í næsta sæti við eigin vinnuhjú! Voru neðri
svalir, þaðan sem vel sást til sviðsins, aðalverustaður fína fólksins, en hinar
efri almúgans.
Á gólfinu voru sætaraðir að framanverðu, en stæði aftar. Hinn gagnrýnni
hluti áhorfenda, stúdentar og menntamenn, yfirmenn í hernum, upplýstir
handverksmenn og aðrir slíkir, hélt sig löngum á stæðunum (parterre) og
hikaði sjaldnast við að láta opinskátt í ljós hug sinn til þess sem fram fór á
sviðinu. Andi í leikhúsinu gat því verið talsvert frjálslegri og ólíkur því sem
við eigum að venjast, enda var hreint ekki fátítt að leikrit væru hrópuð niður,
féllu þau ekki í kramið af einhverjum sökum.9 Þetta setti yfirvöld leikhússins
í ónotalega klípu. Að sjálfsögðu varð að ætlast til þess af alþýðu manna, að
hún kynni sig í viðurvist konunglegra persóna, og raunin varð sú, að
leikhússtjórnin stækkaði sætaplássið hægt og bítandi á kostnað stæðanna,
uns þau hurfu með öllu um miðjan sjötta áratug síðustu aldar.
En áður voru miklar breytingar orðnar í leikhúsmálum Kaupmannahafn-
ar. Árið 1848 var Konunglega leikhúsið svipt þeim rétti, sem það hafði þá
notið í eina öld, að halda eitt uppi leiksýningum innan hinna fornu borgar-
múra.10 Breytingin tengdist vitaskuld þeim umskiptum sem þá voru hafin
á dönsku stjórnarfari, afnámi einveldis og upphafi þingræðis, sem var að vísu
afar takmarkað allt fram yfir aldamót. Hún hafði í för með sér, að hér eftir
gátu þeir Pétur og Páll opnað leikhús, ættu þeir til slíks fé og fullnægðu
ýmsum formlegum skilyrðum. Einkaframtakið lét ekki á sér standa og þess
var ekki langt að bíða, uns risin voru tvö leikhús sem áttu bæði langa lífdaga
TMM 1998:2
121