Skírnir - 01.01.1977, Blaðsíða 207

SKÍRNIR
RITDÓMAR
205
bókmenta sem hefur áhrif á veruleikann af þvi hún á rœtur sinar i veru-
leikanum ... I skáldskap sem ber merki síns tíma, skáldskap sem runninn
er af rótum þess veruleiks sem býr í öldinni, þar eru mannlýsingarnar ekki
endilega speglun þess fólks sem vér höfum fyrir augum daglega, heldur eru
þær umfram alt speglun eða réttara sagt likamning á hugsjónum aldarinn-
ar“ (203—204). (Vitnað er til Dagur i senn 1955; leturbr. mínar).
Raunsæishugtak Halldórs verður ekki skilið frá því sem hann kallar
breytiþróun listarinnar i tímanum (t. a. m. í nefndri grein um Nínu Tryggva-
dóttur). Alla tíð hefur hann lagt áherslu á að listin breytist með breyttum
tíma, breyttum vandamálum, breyttu þjóðfélagi. í kenningum sínum um
þróun Halldórs tekur Hallberg ekkert mið af þessum viðhorfum.
Skáldverkunum skiptir hann í þrjú tímabil, „tímabil hinna miklu skáld-
sagna á árunum 1930—1950" (155) og tímabilin fyrir og eftir. Um þróun
Halldórs frá fyrsta tímabili til annars segir: „Það eru breytt listræn viðhorf
sem nátengd eru persónulegri þróun hans sjálfs" (171). Hér er ekki tekið
með í reikninginn að sósíalrealismi (sem skáldsögur Halldórs á fjórða ára-
tugnum falla undir) var einkenni bókmennta á árunum fyrir seinni heims-
styrjöldina, og alls ekki neitt einkaframtak Halldórs. „Þetta var nú einu-
sinni saungur tímans — og einginn neitar heimssögugildi þess saungs",
segir Halldór sjálfur um þetta tímabil í Skáldatima (1963, bls. 53). Þróun
Halldórs frá öðru tímabili yfir i hið þriðja setur Hallberg annaðhvort í
samband við pólitísk vonbrigði hans: „Þegar draumurinn rætist ekki eða
reynist blekking, þegar vonbrigðin hafa náð ákveðnu stigi, þá gerir andúðin
vart við sig“ (150); eða þau áhrif sem viðurkenning Nóbelsverðlaunanna
liafði í för með sér: „Má þá ekki álykta sem svo að því hafi fylgt meiri ró-
semi og jafnaðargeð í almennum viðhorfum" (44).
Þegar Hallberg bendir á að „andstæður hins stéttskipta þjóðfélags hafi
minnkað" (44) í síðari verkum, detta honum þannig flestar aðrar skýringar
í hug en sú sem Halldór sjálfur gefur, t. a. m. í Skáldatima: „Orsök þess
að þjóðfélagslega skáldsagan dofnaði sem stefna um sinn er vitaskuld
aungvanveginn sú að meingölluð þjóðfélög séu hætt að vera til, heldur er
þjóðfélagsgagnrýnin ekki leingur hlutverk bókmentalegra framvarðarsveita,
en hefur gagnsýrt alment lýðræði" (57). Og síðar í Upphafi mannúðarstefnu
(í ræðunni „Mannleg samábyrgð"): „Á seinni árum, einkum upp úr öðru
lieimsstríði, höfum við sem búum í hinum vestri löndum orðið sjónarvottar
að merkilegum viðgángi í kjörum almenníngs ... Fátæktarbæli bæði i sveit
og borg hafa verið eydd og rudd. I sumum evrópulöndum... hefur eymd
verið afmáð með öllu. Þetta er athyglisverð staðreynd. Þeirri staðreynd er
það að þakka að þjóðfélagsleg yrkisefni af þeirri gerð sem rithöfundar á
minu reki þráklifuðu á, þá er við vorum úngir, missa nú marks í þessum
parti heimsins" (212).
Þessi þjóðfélagslegi skilningur Halldórs á bókmenntum, bæði hvað varðar
raunsæi þeirra og breytiþróun, hefur fylgt honum alla tíð, og birtist í ýms-
um myndum í ummælum hans. Það sem hann í „Persónulegum minnisgrein-