Tímarit Máls og menningar - 01.11.2012, Side 106

D ó m a r u m b æ k u r
106 TMM 2012 · 4
Mesta umfjöllun verðskuldar Auðlegð
þjóðanna eftir Adam Smith. Í henni er
að finna þær hugmyndir sem frjáls-
hyggjan byggist helst á og lítur á sem
óbifanleg lögmál sem Smith hafi leitt í
ljós fyrstur manna og með því markað
þáttaskil í sögu hagfræðinnar. „[R]étt er
að vera á varðbergi þegar einhver rit-
smíð er hafin á stall og kveikt á reykelsi“
(151) segir Einar Már og bendir á að
fæstar þessara hugmynda hafi fyrst birst
í Auðlegð þjóðanna, jafnvel hugmyndin
um „ósýnilegu höndina“, sem Smith sé
svo þekktur fyrir (enda þótt hún skipti
fjarska litlu máli í sjálfu ritinu), eigi sér
sína fyrirrennara. Nú þarf það ekki að
vera galli á riti, nema síður sé. En rök-
semdafærslurnar fyrir meginkenning-
unum í Auðlegð þjóðanna virðast þó
ekki mjög burðugar í endursögn Einars.
Að hætti eðlisfræði Newtons leitar
Smith grundvallarlögmálsins sem skýri
öll fyrirbæri efnahagslífsins í „tilhneig-
ing[u] mannsins til að vera í sífellu að
býtta og versla með alla hluti“ (214),
enda þótt augljóst megi teljast að flest
fólk sé fegið að þurfa ekki að standa í
slíku.
Áður en Einar Már beinir sjónum að
helstu kennisetningunum sem frjáls-
hyggjan hefur eimað úr ritinu kannar
hann hvort ekki megi bera í bætafláka
fyrir Smith með þeim rökum að ekki sé
hægt að ætlast til þess að kenningar
hans séu hafnar yfir tíma en að þær hafi
þó átt vel við þegar hann var uppi. En
jafnvel það reynist erfitt því Smith
ofgerir að mati Einars hlut markaðarins
innan efnahagskerfisins: markaðurinn
hafi fremur verið miðhæðin í efnahags-
byggingunni. Á lægsta stiginu hafi eink-
um farið fram vöruskipti milli bænda
sem lutu öðrum lögmálum en leitinni að
hámarksgróða og á efsta stiginu hafi
stórkaupmenn unnið að því að losna
undan allri samkeppni með því að kom-
ast í einokunaraðstöðu og ráða verðlag-
inu. Á miðstigi markaðarins hafi sam-
keppnin auk þess síður staðið um verð
en um athygli viðskiptavinanna. „Kenn-
ingin um sjálfstýrðan markað, sem móti
efnahagslífið samkvæmt framboði og
eftirspurn, er því hugarsmíð“ (227),
ályktar Einar.
Út af fyrir sig er ekkert í þessari
gagnrýni sem útilokar að hægt sé að
koma á sjálfstýrðum markaði, og þarf
því að skoða hvernig Smith sá fyrir sér
að slíkur markaður gæti virkað. Stoðirn-
ar sem kenning Smiths um hann hvílir á
– og eru um leið helstu kennisetningar
frjálshyggjunnar – eru þrjár, þ.e. 1)
markaðslögmálin þar sem ósýnilega
höndin vinnur sína vinnu öllum til
hagsbóta, 2) mikilvægi þess að skipta sér
ekki af gangvirki markaðarins og 3)
kenningin um Hagmennið.
1) Sú sýn að það sé heildinni til hags-
bóta ef hver og einn hefur eigin hag
að leiðarljósi (en fórni ekki eigin
hagsmunum) byggist á hugmyndinni
um „náttúrulegt samræmi hags-
munanna“. En sú hugmynd „stendur
og fellur með þeirri kenningu að
vinnan ein skapi verðið og þannig sé
til eitthvert „náttúrulegt verð“ sem
markaðsviðskipti geti byggst á og
tryggi að hver fái að lokum sinn hlut“
(245). Eins og Einar bendir á býður sú
kenning ekki upp á nein endanleg rök
fyrir því hvert hið náttúrulega verð
eigi að vera (233), því tveir af þremur
þáttum þess, ágóði og landleiga,
byggjast ekki á vinnuframlagi laun-
þega, heldur einokunarstöðu vinnu-
veitenda, sem reyna að hækka leiguna
og eigin ágóða sem mest þeir geta.
Hagsmunir hvors um sig eru þá held-
ur ekki í neinu samræmi, „náttúru-
legu“ eða öðru. Til þess að markaður-
inn verði öllum til hagsbóta þyrfti