Tímarit Máls og menningar - 01.11.2012, Blaðsíða 108

D ó m a r u m b æ k u r
108 TMM 2012 · 4
endum á ferð þeirra um óvæntar beygj-
ur og króka í völundarhúsi Örlagaborg-
arinnar, því þetta er sannarlega
heillandi verk með hrífandi frásögnum
og hugmyndaauðgin, stílsnilldin og
hnyttnin slík að unun er að lesa. Verk-
inu hefur einnig verið lýst sem einni
mikilvægustu bók undanfarinna ára9 og
óhætt að taka undir margt af því lofi
sem hún hefur hlotið. Engu að síður má
segja að hún hafi enn ekki hlotið þá
gagnrýnu skoðun t.d. hagsagnfræðinga
sem mér virðist hún verðskulda.10
Í ritdómi sínum um Örlagaborgina er
það einkum fernt sem Atli Harðarson
gagnrýnir: 1) Með tilgátum sínum um
valkosti við söguna ýi bókarhöfundur
m.a. að því að Bretum hefði farnast
betur undir einveldi sterks konungs en
landeigendaaðli sem hafi leitt „girðing-
arnar“. Hins vegar verður ekki mikið
um slíkar tilgátur fullyrt og raunar end-
aði slíkt stjórnarfar annars staðar með
byltingu. 2) Höfundur ýki m.a. eymd
íbúa iðnaðarborga á 19. öld og hags-
munagæslu hugsuða eins og Johns
Locke fyrir landeigendaaðalinn. 3)
Myndin sem hann dragi upp af frjáls-
hyggjunni sé of einsleit: staðreyndin sé
sú að þótt fáir kannist við að aðhyllast
þá stefnu liti hún sjónarmið ólíkra
stjórnmálahreyfinga og sé því nokkuð
fjölskrúðug. Þess vegna sé ekki hægt að
kenna „frjálshyggjunni“ um banka-
hrunið og heimskreppuna þar eð hún
hafi hvergi verið til í þeirri ómenguðu
útgáfu sem Einar Már gagnrýni. 4)
Hann gangi of langt þegar hann segi
frjálshyggjumenn líta á Hagmennið sem
mannseðlið sjálft; það sé líkan til þess
að spá fyrir um hegðun manna við
ákveðnar aðstæður og gagnist sem slíkt
en megi heldur ekki taka of alvarlega.
Mér virðist nokkuð til í þessari gagn-
rýni en þó vera ástæða til þess að bregð-
ast við ýmsu í henni:
1) Vissulega dregur Einar Már upp
sveitasælukennda mynd af lífsháttum
smábænda áður en þeir hröktust af
jörðum sínum og leiðir hjá sér spurn-
ingar um hvort umrætt landbúnaðar-
þjóðfélag hafi enn verið efnahagslega
sjálfbært en einblínir þess í stað á
„græðgi yfirstéttar“. Engu að síður er
ekki hægt að láta eins og söguleg
dæmi skorti í bókinni þar sem til-
raunastofa klassískrar hagfræði, þ.e.
England á 19. öld, er borin saman við
nágrannalönd, t.d. hvað varðar kjör
smábænda eftir „girðingarnar“ eða
refsingar fyrir smávægileg brot á
eignarrétti.
2) Ég eftirlæt öðrum að meta kosti og
galla iðnbyltingarinnar11 en fæ raun-
ar ekki séð að í Örlagaborginni sé því
beinlínis haldið fram að mannkynið
hefði haft það betra án hennar, enda
værum við þá raunar komin út í mjög
tilgátukenndar hugleiðingar. Atli
bendir á að þegar Einar haldi því
fram að Locke leggi réttinn til lífs að
jöfnu við eignarréttinn stangist það á
við stað í verki hans Ritgerð um ríkis-
vald og fæ ég ekki annað séð en að sú
athugasemd sé réttmæt. En fyrst hér
er rætt um ýkjur tel ég ekki síður
hæpið af Atla að eigna Einari þá
skoðun að „hægt sé að koma í veg
fyrir kreppur og áföll með því einu að
hafna öllum ráðum frjálshyggju-
manna“.12 Það er vissulega rétt að
boðskapur Örlagaborgarinnar sé sá
að hagfræðikenningar frjálshyggj-
unnar séu húmbúkk og þjóðfélagsleg-
ar afleiðingar hennar hrein hörmung.
En að það merki að nóg sé að forðast
öll ráð hennar til þess að fyrirbyggja
allar efnahagskreppur í framtíðinni –
það er einfaldlega útúrsnúningur.
3) Ábendinguna um of einsleita mynd
frjálshyggjunnar í verki Einars Más
tel ég vera nokkuð réttmæta. Hins