Hugur - 01.01.2015, Síða 89

Efi, skynsemi og kartesísk endurhæfing 89
mynd um þær nema hann geti ímyndað sér þær (þ.e. gert sér mynd í huganum
af þeim). Ef fangi fordómanna reynir að hugsa sér hugann, segir Descartes, lítur
hann þess vegna á hann annaðhvort sem hæfileika líkamans (Lögmál I, 12) eða
sem eðliseiginleika ruglingslega hugsaðrar „einingar“ sem samsett er úr sál og
líkama („Svör við andmælum, VI“: HR II:257) eða eitthvað þvíumlíkt. Descartes
leggur áherslu á að erfiðleikar fanga fordómanna við að þekkja eðli sálar sinnar
stafi af því að „þeim er svo tamt að huga aldrei að neinu öðruvísi en að gera sér
mynd af því í huganum – en þann hátt hafa menn jafnan á um efnislega hluti – að
allt það, sem ekki er unnt að setja sér fyrir sjónir, virðist þeim vera óskiljanlegt“
(OA, 103). Og úr því að slíkir menn geta ekki einu sinni skilið hugmyndirnar sem
við kynnum að vilja sannfæra þá um, hrífa engin rök. Kartesísk endurhæfing er
leið til að koma þeim sem er fangi fordóma í þá stöðu að hann geti skilið hug-
myndir sem eru skiljanlegar en ekki er unnt að gera sér mynd af í huganum og
til að koma þessu til leiðar þarf að beita óhefðbundnum aðferðum. Það er þetta
tæki – kartesísk aðferð – og ekki nein kenning sem Descartes sá sem hið einstaka
framlag sitt til heimspekinnar. „Þó að margir hafi áður haldið því fram að til þess
að skilja staðreyndir frumspekinnar þurfi að leiða hugann frá skilningarvitunum,“
sagði hann við aðra andmælendur sína, „hefur enginn fram að þessu, mér vitan-
lega, sýnt hvernig eigi að gera það“:
Hin sanna og, að mínu áliti, eina leið til að gera þetta er sýnd í Annarri
hugleiðingu minni, en slíkt er eðli hennar að það er ekki nóg að hafa einu
sinni séð hvernig farið er að; það krefst mikils tíma og mikillar þjálfunar
ef við eigum að temja okkur gagnstæðan vana og greina viðfangsefni
skilningsins frá líkamlegum hlutum … og leggja fyrir róða þann ævi-
langan vana okkar að rugla þessu saman. [HR II:31–32]
Það ætti að vera ljóst af undanfarandi athugunum að kartesísk endurhæfing
þarf í rauninni að hafa tvenns konar áhrif. Í fyrsta lagi verður hún að brjóta niður
og fjarlægja vanabundin tengsl hugsunarinnar við líkamleg efni, en í þeim felast
fordómarnir. Þótt þessi hluti endurhæfingarinnar sé mikilvægur er hann aðeins
neikvæður; endurhæfingin getur ekki látið þar við sitja, annars yrði niðurstað-
an af henni efahyggja. Hún þarf, í öðru lagi, að knýja fram beitingu óspilltrar
skynsemi og koma huganum af stað eftir vegi sannleikans. Skynsemi manns sem
er nýfrelsuð undan oki líkamlegra hluta er enn veikburða og ótraust; kartesísk
endurhæfing nærir hana með því að gefa henni fyrst það sem hún á auðveldast
með að melta. Eins og Eudoxus segir við Polyander í Leitinni að sannleikanum:
Við getum, … Polyander, meðan við erum önnum kafnir við að brjóta
niður [„byggingu“ fordómanna] … jafnframt lagt þann grundvöll sem
getur þjónað tilgangi okkar og undirbúið bestu og traustustu efni sem
eru nauðsynleg til að verk okkar heppnist: ef þú ert … reiðubúinn að
kanna með mér hver af öllum þeim sannindum, sem menn þekkja, eru
öruggust og auðveldast að þekkja. [HR I:313]
Hugur 2015-5.indd 89 5/10/2016 6:45:18 AM