Hugur - 01.01.2015, Page 126

126 Nanna Hlín Halldórsdóttir
Í þessari grein verður ekki tekin afstaða til einstakra skilgreininga og rökfær-
slna um gagnrýna hugsun á íslensku heldur verður heildarmynd hefðarinnar (eða
undirliggjandi þekkingarfræðilegar forsendur hennar) tekin til gagnrýninnar
skoðunar en möguleikar hefðarinnar einnig skoðaðir. Eftirfarandi er rómuð skil-
greining Páls á gagnrýnni hugsun:
Gagnrýnin er sú hugsun sem fellst ekki á neina skoðun eða fullyrðingu
nema hún hafi fyrst rannsakað hvað í henni felst og fundið fullnægjandi
rök fyrir henni. Með öðrum orðum: gagnrýnin hugsun leitar að nýjum og
betri rökum fyrir skoðunum sínum og hugmyndum og er þar af leiðandi
sífellt að endurskoða þær.13
Það sem einkennir þetta viðhorf að mati Elsu Haraldsdóttur, í meistararitgerð
hennar Gagnrýnin hugsun. Einkenni hennar og hlutverk, er skilgreining á því
hvernig hugsun sé um að ræða og á tengslunum milli gagnrýninnar hugsunar
og siðfræði.14 Elsa færir rök fyrir því að skynsemishyggja Renés Descartes sé
grunnurinn að hinni íslensku hefð eins og sjáist glöggt í grein Páls.15 Jafnvel
þótt víða megi finna gagnrýni á rökgreiningaráherslu í gagnrýnni hugsun þá er
almenn tilhneiging til þess að vilja aðgreina gagnrýna hugsun skýrt frá öðrum
gerðum hugsana og notast við skýrt skilgreinda flokka á þann hátt að til verða
lögmál gagnrýninnar hugsunar á borð við tilvitnun Páls hér að ofan.16 Hvergi er
að finna beina skírskotun til sambands valds og þekkingar17 í hefðinni og varla
neinar hugleiðingar um að það þurfi að gagnrýna samfélagskerfið sem heild og
jafnvel breyta því á róttækan hátt (t.d. kynjakerfinu eða hinu kapítalíska efna-
hagskerfi). Íslenska hefðin er hins vegar áhugaverð að því leyti að hún spyr um
miðlun gagnrýni eða kennslu hennar.18 Slík spurn opnar dyrnar fyrir skoðun á
mótun sjálfsmyndar og samskipta í samfélagskerfinu. Þeim vangaveltum verður
því gefinn gaumur í greininni og hvernig hugmyndir Butler geti unnið með slík-
um hugmyndum.
Þó svo að „gagnrýnin hugsun“ sé mögulega orðin að einhvers konar klisju þá
er hún samt einnig ákveðin birtingarmynd þeirrar háværu kröfu í samfélaginu
eftir hrun að við byrjum einhvern veginn að hugsa á nýjan hátt. Nú sjö árum
að hún skrifi á þann hátt að hún bjóði lesandanum frekar upp á samræðu heldur en að hún boði
hugmyndir sínar.
13 Páll, 1987: 70.
14 Elsa Haraldsdóttir, 2013: 10–11.
15 Elsa Haraldsdóttir, 2013: 23–24.
16 Páll gerir fyrstur manna tilraun til slíkrar afmörkunar gagnrýnnar hugsunar í „Er hægt að kenna
gagnrýna hugsun?“ og eru margar af þeim skilgreiningum sem síðar hafa komið fram ákveðið
mótsvar við hans tilraunum, sjá t.d. Róbert Haraldsson, 2001.
17 Til dæmis með skoðun á því hver setur fram spurningar um gagnrýna hugsun og í hvaða samfé-
lagslegu stöðu sú manneskja er.
18 Hins vegar takmarkast þessar spurningar innan hefðarinnar mjög við ákveðna samþykkt skóla-
kerfisins um að það sé óumdeilanleg vitneskja og handan gagnrýni að það að ganga í skóla sé gott
(og aðeins þurfi að fægja kerfið aðeins). En ef vilji er til að stunda gagnrýni með „nemendum“
þurfum við þá ekki einnig að gagnrýna einmitt þær stoðir sem sú kennsla byggir á? Spyrja: Af
hverju göngum við í skóla? Af hverju fáum við einkunnir? Af hverju ert þú kennari og ég nem-
andi?
Hugur 2015-5.indd 126 5/10/2016 6:45:30 AM