Hugur - 01.01.2015, Síða 128

128 Nanna Hlín Halldórsdóttir
Frankfurtarskólans eru róttæk gagnrýni bæði á vísindin og á Upplýsinguna þar
sem marxísk greining er notuð til þess að sýna fram á að ekki aðeins sé ráðandi
hugmyndafræði borgaraleg25 heldur séu vísindi og hefðbundin fræði það einnig.
Það þurfi ekki aðeins róttæka endurskoðun vísindanna heldur verði einnig að
beita henni á einstaklinginn sem búi yfir þekkingu.26 Ennfremur taldi Horkhei-
mer að slík endurskoðun þyrfti að lúta að samfélagskerfinu sem heild og ef vísindi
og fræði einblíndu aðeins á sérhæfingu þá yrði skoðun og tengingar á stærra
samfélagslegu samhengi útundan.27 Dæmi um þetta gæti verið prófessorinn í
rökfræði, sem Eyja Margrét Brynjarsdóttir vísar til í grein sinni „Skynsemi eða
rökleikni“,28 sem hefur sérhæft sig í tæknilegum aðferðum rökhugsunar en virð-
ist ómeðvitaður um það stærra samfélagslega samhengi sem felst í gagnrýninni
skoðun á kynjakerfinu.29 Horkheimer setur gagnrýnin fræði ávallt í samhengi við
hina borgaralegu skipan mála en ef þau fræði sem síðar hafa verið tilgreind sem
gagnrýnin fræði eru skoðuð þá er áherslan ekki alltaf á stéttarsamhengið eða kap-
ítalismann; í femínískum fræðum er það kynjakerfið sem er skoðað, í marxískum
fræðum er það hið pólitíska hagkerfi, í eftirnýlendufræðum er það heimsvalda-
stefnan, í hinsegin fræðum er það hið gagnkynhneigða forræði o.s.frv.30
Tilvistarspekingurinn Butler
Blómatími Frankfurtarskólans var einkum eftir seinni heimsstyrjöldina en hins
vegar er sú gagnrýna fræðikona sem hér er í brennidepli starfandi samtímaheim-
spekingur. Fræði Butler hafa hlotið mikinn hljómgrunn allt frá því að bók hennar
Kynusli31 kom út árið 1990. Í raun má segja að öll verk Butler, sem og Foucaults,
séu hluti af gagnrýnum fræðum; bæði reyna þau að skoða samband einstaklings-
ins við samfélagskerfið. Það þýðir þó ekki að þau hugi í sífellu að hugmyndum
um gagnrýni heldur eru umræddar greinar þær helstu sem beina kastljósinu að
efninu.32 Nálgun Foucaults er sögulegri en nálgun Butler sem þó leggur sögulega
25 Borgari (borgaralegt) í þessu samhengi er sambærilegt hugtakinu bourgeois á ensku og frönsku
og Bürger á þýsku. Jafnvel þótt borgari geti vísað til allra þeirra sem hafa vegabréf í tilteknu ríki
(sem þegn eða citizen á ensku) þá er hér vísað til ráðandi stéttar í kapítalísku samfélagi. Með því
að segja að vísindi séu borgaraleg, er átt við að þau þjóni því að viðhalda og endurframleiða það
kerfi sem sé hliðhollt hinni ráðandi stétt og geri henni kleift að halda völdum sínum og auði.
26 Horkheimer, 1972: 199.
27 Horkheimer, 1972 : 221.
28 Eyja Margrét Brynjarsdóttir, 2013.
29 Eyja Margrét Brynjarsdóttir: 56. Prófessorinn lét mynda sig fyrir karlatímarit þar sem fáklæddar
konur, sem áttu að vera nemendur hans, dáðust að honum á meðan hann skrifaði rökfræði upp
á töflu að hætti „gáfumanns“. Myndirnar voru gagnrýndar fyrir að undirskipa konur með tákn-
rænum hætti, hlutgera þær sem kynferðisverur og gera þar með lítið úr þeim sem nemendum í
heimspeki.
30 Oft er talað um samband þessara breyta á ensku sem intersectionality en þýðingar á því orði hafa
reynst erfiðar. Það lýsir því hvernig ólík hugmyndakerfi tvinnast saman án þess að eitt kerfi sé
endilega talið meira kúgandi eða frelsandi en annað.
31 Butler, 1990. Á ensku er heitið Gender Trouble og hefur „gender“ verið þýtt á íslensku sem kyn-
gervi. Hins vegar er hægt að setja spurningarmerki við þá þýðingu og því þýði ég titilinn sem
Kynusla sem passar einnig vel við eitt megininntak bókarinnar: Að kyn sé alltaf þegar kyngervi.
32 Í formála að frægustu bók Butler, Kynusla, fjallar hún um það að fólk hafi deilt um hvernig eigi
Hugur 2015-5.indd 128 5/10/2016 6:45:31 AM