Hugur - 01.01.2016, Blaðsíða 30

30 Jón Ásgeir Kalmansson
sögu. Þýski heimspekingurinn Josef Pieper orðar það til dæmis svo að hugsuðir
fornaldar og miðalda hafi verið á einu máli um að skilningsgáfa mannfólksins
væri hvort tveggja í senn ratio og intellectus – rökleg, greinandi hugsun annars
vegar og hins vegar einföld yfirsýn eða innsæi (lat. simplex intuitus) þar sem hið
sanna birtist huganum eins og landslag birtist auganu.1 Hin greinandi hugs-
un var samkvæmt þessu ávallt álitin í samfylgd með og gegnsýrð af opinni og
íhugandi vitund um veruleikann. Heimspekingar fyrri alda litu jafnvel svo á að
heimspeki væri í grunninn leit innsæisins að sannleika með hjálp rökhugsunar-
innar. Að minnsta kosti var hugmyndin sú að við gætum án hvorugrar skilnings-
gáfunnar verið.
En hvað er átt við þegar talað er um heildrænan skilning? Hvað felur hann í sér
og hvers vegna skiptir hann máli? Í þessari grein mun ég leitast við að varpa ljósi
á hinn heildræna þátt skilningsins og hvaða máli hann skiptir í siðferðilegri hugs-
un. Til að ræða um mikilvægi heildarsýnar í siðferðilegri hugsun byrja ég á því að
skoða umfjöllun Wittgensteins um svipasýn (e. aspect-seeing). Þeirri umfjöllun er
meðal annars ætlað að draga fram tengsl skilnings og sýnar eða heildarafstöðu.
Þessu næst ræði ég um mikilvægi undrunarinnar, en heimspekingar á borð við
Platon litu svo á að undrunin væri upphaf og aflvaki heimspekinnar. Ég held því
fram að skilningur á eðli og þýðingu undrunarinnar sé lykilatriði til að átta sig
á því hvað heildræn sýn og skilningur felur í sér. Þá dýpka ég umræðu mína um
þýðingu undrunarinnar með því að ræða annað og tengt hugtak, það er hugtakið
leyndardómur. Tilgangurinn með umræðunni um leyndardóms-hugtakið er að
sýna hve náið veruleikaskilningur okkar og siðferðisskilningur tengjast. Að líta á
heiminn sem leyndardóm felur í senn í sér aðra heimssýn og annan siðferðisskiln-
ing en að líta ekki á hann sem leyndardóm. Í lokin ræði ég nánar hvers vegna og
hvernig heildarskilningur hefur þýðingu fyrir siðferðilega og siðfræðilega hugsun.
Svipir, afstaða og athygli
Ein leið til að byrja að hugsa um mikilvægi innri sýnar og athygli í siðferðilegu lífi
er að huga stuttlega að andar-kanínu-myndinni svokölluðu sem Ludwig Wittg-
enstein fjallar um í Philosophical Investigations (Heimspekilegar rannsóknir).2
1 Pieper 2009: 28.
2 Wittgenstein 1974: 193–229.
Hugur 2017-6.indd 30 8/8/2017 5:53:17 PM