Hugur - 01.01.2016, Blaðsíða 35

Heildarsýn 35
og hann tengir slíka dóma við vissa tegund af reynslu, það er undrun andspænis
tilvistinni:
Ég held ég lýsi þessari reynslu best með því að segja að þegar mér er hún
léð þá undrist ég að heimurinn skuli vera til. Og þá hneigist ég til að segja
eitthvað á þessa leið: „Hvílíkt undur að eitthvað skuli yfirleitt vera til!“
Eða: „Hvílík stórmerki að veröldin skuli vera til!“27
Að sjá heiminn frá sjónarmiði eilífðarinnar er sem sagt ekki að sjá hann á hlut-
lausan og kaldan hátt, eins og einhver fjarlægur guð sem er áhugalaus um sköp-
unarverk sitt. Það er fremur að bregðast við heiminum í undrunarfullri spurn, það
er í viðurkenningu á því að tilvist hans kemur að óvörum og er leyndardómur og
kraftaverk.28 Wittgenstein er meðvitaður um að þessi afstaða til heimsins kemur
ekki af sjálfu sér.29 Þetta er ekki sá svipur sem blasir oftast við okkur þegar við
horfum á heiminn. Við erum venjulega á kafi hringiðu hins hversdagslega og
sjáum allt með sljóvguðum augum vanans. Til þess að bera skynbragð á skilyrðis-
laust gildi þurfum við á hinn bóginn að geta hafið okkur yfir slíkan sjónarhól og
séð svip hins undursamlega á ásjónu hlutanna. Sé spurt hvað hið undursamlega
í ásjónu hlutanna sé eiginlega, er svarið að það er sjálf tilvist þeirra séð undir
sjónarhorni sem afhjúpar óútskýranleika hennar og undur. Þetta sjónarhorn er
með öðrum orðum afstaða til alls sem er og felur því í sér alveg sérstaka tegund
skilnings, sem mætti kalla heildar- eða veruskilning, vegna þess að hann felur í sér
skýra vitund eða vitneskju um það í hvernig veruleika við lifum, sem við hefðum
annars engan aðgang að.
Þessi áhersla á undrunina er í góðu samræmi við þungan straum í vestrænni
heimspekihefð allt frá upphafi. Í samræðu Platons, Þeaítetosi, 155 D, segir Sókrates
að undrunin sé ástríða (e. pathos) heimspekingsins og heimspekin eigi sér ekk-
ert annað upphaf. Þetta hefur verið túlkað sem svo að undrunin sé bæði upphaf
og lögmál eða aflvaki heimspekinnar, það er að undrunin sé bæði ástæða hinnar
heimspekilegu leitar að visku og það form sem leitin tekur á sig.30 Þótt íslenska
orðið undrun gefi það ekki til kynna þá eru náin tengsl milli þess að undrast
og þess að sjá, eins og kemur í ljós þegar gríska og latneska orðið yfir undrun
er skoðað. Orðsifjalega er gríska orðið yfir undrun, thaumazein, dregið af orði
yfir sjón, thea, sem er kjarni enskra orða á borð við theater – sjónleikahús – og
theory. Svo náin eru þessi tengsl að því má jafnvel halda fram að rétt þýðing á
27 Wittgenstein 1968.
28 Samanber setningu Wittgensteins í Tractatus, 6.44: „Hið leyndardómsfulla er ekki hvernig
heimurinn er heldur að hann er“, Wittgenstein 1971, og athugasemd hans í Culture and Value:
„Maður gæti sagt: listin sýnir okkur kraftaverk náttúrunnar. Hún byggist á hugtakinu um krafta-
verk náttúrunnar. (Blómstrið sem opnast. Hvað er undursamlegt við það?) Við segjum: „Sjáðu
bara hvernig það opnast!““ Sjá Wittgenstein 1984: 56.
29 Wittgenstein hefur sérstaklega litla trú á því að undrunarrík afstaða til heimsins geti þrifist í
heimi sem er mótaður af vísindalegum þankagangi, því „vísindin nálgast staðreyndir á allt annan
hátt en þann sem þarf til að sjá kraftaverk“. Sjá Wittgenstein 1968.
Vísindin svæfa fólk fremur en að vekja það til undrunar: „Maðurinn þarf að vakna til undrunar
– og ef til vill einnig þjóðir. Vísindi eru leið til að svæfa hann á ný.“ Sjá Wittgenstein 1984: 5.
30 Arendt 1981: 114.
Hugur 2017-6.indd 35 8/8/2017 5:53:18 PM