Hugur - 01.01.2016, Blaðsíða 40

40 Jón Ásgeir Kalmansson
andrúmsloft“ sem við lifum og hrærumst í, sem sé önnur „vídd verunnar“.41 Hann
hefur með öðrum orðum í huga að veruleikinn sé í fleiri víddum en hinni efnis-
legu, víddum sem tengjast hinum verufræðilegu, siðferðilegu og trúarlegu þáttum
tilverunnar. Þótt við getum átt erfitt með að henda reiður á þessum „andlegu“
víddum þá höfum við samt sem áður visst næmi fyrir þeim að dómi James. Í
Varieties of Religious Experience segir hann til dæmis að það sé eins og í mannlegri
vitund búi „næmi á veruleika, tilfinning fyrir raunverulegri nærveru, skynjun á því
sem við getum kallað ‚eitthvað þarna‘“ sem risti dýpra og lengra en sú skynjun
sem nútíma sálfræði viðurkenni.42 Mér virðist eðlilegt að setja næmið á „eitthvað
þarna“ í samhengi við hinn platónska skilning á undrun sem opinberun á guð-
legum víddum veruleikans, það er víddum sem mannleg hugsun hefur ekki sem
greiðastan aðgang að. Platon talar stundum um að fyrstu kynni heimspekingsins
af frummyndunum komi fram sem hugboð um eitthvað fullkomið og guðlegt
sem hann eigi í erfiðleikum með að höndla.43 Þessir erfiðleikar eru inntak þeirrar
fátæktar sem einkennir undrunina – ástríðu heimspekinnar – þá villu eða óreiðu
sem er tjáð með gríska orðinu aporia og kemur meðal annars við sögu í hellislík-
ingu sjöundu bókar Ríkisins.44 Að leggja stund á heimspeki er samkvæmt þessu
að vita ekki hvar maður er, komast til vitundar um að maður hefur tapað áttum
og villst.45 Það sem gerir heimspekinginn meðvitaðan um þetta villuráf er á hinn
bóginn ekki myrkrið sem slíkt eða skuggamyndirnar sem hellisbúinn hefur fyrir
löngu tamið sér að líta á sem hinn eina sanna veruleika, heldur þvert á móti
blindandi ljósið sem hann snýr sér að. Hin heimspekilegu straumhvörf verða
með öðrum orðum þegar heimspekingurinn ber kennsl á eitthvað undursamlegt
í hversdeginum – eitthvað sem fær hann til að staldra við og spyrja hvort ekki
sé aðeins meira spunnið í veruleikann en hann hafi hingað til gefið sér. Hann
fær með öðrum orðum hugboð, í undrun, um tilvist víddar („eitthvað þarna“)
sem hefðbundin skynfæri opinbera ekki endilega – einhverja ofgnótt veruleika og
mikilvægis, ef svo má að orði komast.
Ofgnótt er einmitt orðið sem írski heimspekingurinn William Desmond notar
til að lýsa eðli undrunarinnar:
Það er ávallt ofgnótt fólgin í undrun [astonishment]. Það er eitthvað sem
bæði gefst til íhugunar, og er samt umfram það sem íhugunin getur náð
skýrum og greinilegum tökum á í því gefna. Undrunin vaknar þegar það
41 James 1992: 499.
42 James 1987: 59.
43 Í umræðu um frummynd hins góða í Ríkinu, 505 D–E, segir Sókrates til dæmis: „Þetta er það sem
sérhver sál sækist eftir og ástæða hvers sem hún gerir. Sálin hefur hugboð um að það sé eitthvað
en er óviss og megnar hvorki að skilja fyllilega hvað í ósköpunum það er né að finna einhverja
haldbæra trú til að reiða sig á eins og hún hefur um aðra hluti.“
44 Platon 1997: 514 A–521 D. Sjá umfjöllun um þetta til dæmis í Miller 1992.
45 Í Walden leggur Henry David Thoreau út af þessari hugsun: „Ekki fyrr en við erum fullkomlega
týnd, með öðrum orðum, ekki fyrr en við höfum týnt heiminum, byrjum við að finna sjálf okkur,
og bera kennsl á hvar við erum og óendanleg tengsl okkar.“ Sjá Thoreau 1985: 459.
Hugur 2017-6.indd 40 8/8/2017 5:53:20 PM