Hugur - 01.01.2016, Blaðsíða 72

72 Tryggvi Örn Úlfsson
mikilvægi annarra sjálfsvitunda, sem þurfa að viðurkenna vitundina og sem vit-
undin þarf að viðurkenna. Það er aðeins með því að skynja sjálfsveruleikann sem
afmarkaða heild, þar sem vitundin tengist öðrum vitundum og er í raun ekkert
annað en andinn sjálfur, það er aðeins þannig sem vitundin getur orðið vitund um
sjálfa sig, vitund um eigin sérstöðu gagnvart hlutveruleikanum, eða með öðrum
orðum gagnvart náttúrunni. Það er þannig sem merkingarveruleikinn gefur hlut-
veruleikanum og hugveruleikanum merkingu innan kerfis Hegels, eins og hann
gerir innan kerfis Páls.
Það er svo vert að undirstrika sérstaklega hvernig Páll tekur heildarhyggju
Hegels skrefinu lengra og opnar merkinguna fyrir því sem er í beinni andstöðu
við hana, merkingarleysið. Það má vissulega sjá hér merki áhrifa tilvistarspekinnar
á Pál, eins og hann rekur sjálfur í innganginum að Merkingu og tilgangi. En það
er í besta falli einföldun að stilla tilvistarspekinni og heimspeki Hegels upp sem
andstæðum í heimspeki Páls, þó að hann bjóði reyndar sjálfur upp á það í þessum
inngangi. Þannig væri Hegel fulltrúi kerfishugsunar þar sem allt væri í röð og
reglu á meðan tilvistarspekingarnir Sartre og Camus væru fulltrúar örvæntingar
þeirra sem finna enga merkingu í veruleikanum. Þessi einfaldaða mynd er hins
vegar leiðrétt í 3. kafla bókarinnar, „Tilvistarhugsun og tómhyggja“, þar sem
Hegel er kallaður til á lykilaugnabliki til þess að útskýra að uppgötvun á tengsl-
um merkingarinnar við andstæðu sína, neindina, merkingarleysið og tómið, leiðir
okkur ekki á brautir tómhyggju þar sem veruleikinn glatar merkingu sinni.16
En áður en við komum að hlutverki Hegels í 3. kafla Merkingar og tilgangs
skulum við fyrst skoða örstutt hvernig þessi tengsl merkingar og merkingarleysis
eru hugsuð innan kerfis Páls. Páll nálgast þau í gegnum tvær hugmyndir eða
ábendingar. Í fyrsta lagi bendir Páll á að okkur tekst aldrei, sama hvað við reynum,
að fanga merkinguna í eitt skipti fyrir öll. Páll orðar það þannig að neindin búi á
milli hugtakanna sem eiga að njörva merkinguna niður, enda geta hugtökin aldrei
vísað beint á merkinguna. Þetta er ástæðan fyrir því að Páll leggur ríka áherslu
á að ekki er hægt að smætta merkinguna niður í ákveðna hlið á tungumálinu.17
Til þess að útskýra merkingu hugtaks get ég ekki annað en notað annað hugtak
eða önnur hugtök – en hvernig veit ég að merking þessara hugtaka liggi fyrir?
Kerfi Hegels er einmitt mjög gott dæmi um þennan ómöguleika þess að fanga
merkinguna undir hugtökunum. Þar hrekjumst við frá einu hugtaki til annars
í viðleitni okkar til að nálgast nákvæma merkingu eða sannleika hvers hugtaks
fyrir sig. Þetta er það sem Hegel kallar kraft hins neikvæða, þ.e. þá staðreynd að
hvert hugtak hefur aðeins merkingu í tilvísun sinni til annarra hugtaka og geymir
þannig í sér hið neikvæða, neitun þess sem það er.
Í öðru lagi bendir Páll á að ef til vill hafi ekkert meiri merkingu fyrir okkur –
og hér merkir orðið „merking“ þá eitthvað í líkingu við gildi eða mikilvægi – en
hið merkingarlausa eða hið óskiljanlega.18 Hér komum við einmitt að hlutverki
Hegels í 3. kafla Merkingar og tilgangs. Það er greinarmunur Hegels á vondum
16 Sjá Páll Skúlason 2015: 70–72.
17 Sjá t.d. Páll Skúlason 2015: 119 og 139.
18 Sjá í greininni „Er heimspekin platónsk í eðli sínu?“: Páll Skúlason 2014b: 51.
Hugur 2017-6.indd 72 8/8/2017 5:53:29 PM