Hugur - 01.01.2016, Blaðsíða 38

38 Jón Ásgeir Kalmansson
hlítar. Leyndardómurinn er því ekki aðeins fólginn í hinu óþekkta, eins og oftast á
við um ráðgátur glæpasagna, heldur ekki síður í hinu þekkta.
Í öðru lagi er gjarnan talað um leyndardóm þegar stærð eða magn einhvers er
slíkt að við náum illa tökum á því í hugsun okkar. Vísindi nútímans birta okkur
til dæmis sýnilegan alheim sem er stærri en flestir, ef nokkrir, fá með góðu móti
skilið. Sumir vísindamenn setja að auki fram rökstuddar tilgátur um óendanlega
stóran „fjölheim“ sem sé hulinn sjónum okkar og hinn sýnilegi „alheimur“ er
aðeins einn angi af. Þá afhjúpa bæði vísindin og okkar eigin hversdagslega reynsla
óendanlega flókinn og margbrotinn lífheim, og þar að auki óútskýrð fyrirbæri á
borð við mannlega vitund. Stærð alheimsins, ásamt því hve flókinn og margbrot-
inn hann er, gerir hann óhjákvæmilega að undraverðum leyndardómi, einhverju
sem sökum stærðar, umfangs og margbreytileika er ofvaxið skilningi okkar. Það
sem veldur leyndardóminum er ekki skortur á þekkingu eða upplýsingum, held-
ur þvert á móti yfirgengileg stærð og margbreytileiki þess alheims sem upplýs-
ingarnar eru um í samanburði við þau takmörk sem okkur sem vitsmunaverum
eru sett til að henda reiður á þeim.
En leyndardómur veruleikans er ekki bara fólginn í stærð hans og marg-
breytileika. Þriðja tegund leyndardóms hefur að gera með sjálfa reynslu okkar af
heiminum. Málshátturinn „sjón er sögu ríkari“ gefur vísbendingu um hvað hér er
um að ræða. Margt af því sem fólk veit í ljósi reynslu sinnar er þess eðlis að erfitt
er að útskýra það eða greina með röklegum hætti. Það er vegna þess að reynsla
okkar er tilvistarleg – hún er lifuð reynsla sem örðugt er að miðla til annarra nema
þeir geti tengt það við eitthvað í eigin reynslu. Hvernig það er að anda að sér
fersku fjallalofti, skynja litbrigði skýjanna á svölum septembermorgni, eða ganga
í gegnum sáran missi væri erfitt að miðla til annarra ef þeir hefðu ekki upplifað
eitthvað álíka sjálfir. Sama hve mikið við vitum um líffræði nefsins þá kemur það
ekki í staðinn fyrir að upplifa lyktina af blágresi; litlu skiptir hve vel við erum
lesin í sálfræði, ekkert jafnast á við það að verða ástfanginn. Þessi „innri þekking“
getur vakið tortryggni hjá skynsömu og röklega hugsandi fólki vegna þess hve
illhöndlanleg, huglæg og afstæð hún virðist vera. Hið merkilega er þó að það
er hún sem gefur fólki einna skarpasta innsýn í hvað skiptir máli og tengir það
hvert öðru hvað þéttustum böndum. Það var meðal annars með vísan til þessara
sanninda sem G. K. Chesterton sagði að þegar allt kæmi til alls væru ekki til
neinir ómenntaðir menn. Þótt þeir gætu hafa sloppið við ýmis próf af léttvægara
tagi þá hefðu engir þeirra komist fyrir tvítugt hjá hinum risastóru prófraunum
tilverunnar, á borð við „ósjálfstæði bernskunnar, ánægju af félagsskap dýra, konu-
ást, og óttann við dauðann“.37 Það er vegna náinna persónulegra kynna fólks af
sameiginlegu tilvistarlegu hlutskipti af þessu tagi sem það er fært um mannlegan
skilning og samúð. Næmi á líf annarra sprettur af þeirri frum-lífsreynslu sem
enginn kemst hjá að upplifa á sinn sérstaka hátt – þótt sumir kunni að gleyma
henni – að vera takmörkuð, breysk og dauðleg vera í þörf fyrir líkamlega, félags-
lega og andlega næringu. Það er meðal annars í ljósi þessa innilega persónulega
37 Chesterton 2011: „What is Right with the World“.
Hugur 2017-6.indd 38 8/8/2017 5:53:19 PM