Hugur - 01.01.2016, Page 54

54 Vilhjálmur Árnason
markaðshyggjuna (það mætti kannski kalla þetta kvíavillur um gildi12): þjóðern-
ishyggja, kommúnismi og trúræði (þ.e. þegar tiltekin trúarbrögð eru látin liggja
bæði stjórnmálum og efnahagslífi til grundvallar). Hann dregur síðan gagnrýnina
saman með þessum orðum: „Hugmyndafræðilegum villum af þessum toga fylgja
gjarna alræðistilburðir vegna þess að eitt gildi ‒ Markaðurinn, Þjóðin, Flokkurinn
eða Trúin ‒ er hafið upp sem hið æðsta gildi sem öll önnur gildi eru síðan leidd
af eða bundin við.“13
2
Í frægri kenningu sinni um þekkingu og hagsmuni grefst Habermas fyrir um
rætur þekkingar í náttúrusögu tegundarinnar. Hann greinir á milli þriggja „djúp-
stæðra mannfræðilega hagsmuna, sem stjórna þekkingarleitinni og hafa hálf-for-
skilvitlega stöðu“.14 Þessir þekkingarhagsmunir eru „hálf-forskilvitlegir“ í þeim
skilningi að þeir tengjast grundvallarþörfum manna sem móta reynsluna á undan
allri vísindastarfsemi, en finna sér jafnframt ólíkan farveg eftir sögulegum og
félagslegum aðstæðum. Hvarvetna verða menn að hafa í sig og á og til að takast
á við þetta verkefni leggja þeir náttúruna og önnur hlutlæg ferli undir tæknivald
sitt í vinnunni í því skyni að umbreyta þeim í þágu mannlegra þarfa. Inntakið í
þeirri tæknilegu rökvísi sem felst í þessu verklagi er vald eða yfirráð sem gera okkur
kleift að ráðskast með viðfangsefni og nýta þau í framleiðslu.15 Jafnframt eigum
við hvarvetna í samskiptum við aðra og það krefst þess að við öðlumst skilning á
táknbundnum veruleika mannlegra boðskipta sem einkum er miðlað í tungumál-
inu. Inntakið í samskiptarökvísinni sem hér liggur breytninni til grundvallar er því
gagnkvæmur skilningur tveggja eða fleiri aðila sem mætast í viðfangsefni, túlk-
unarverkefni eða samtali. Loks greinir Habermas þriðju grundvallarhagsmuni
manna í ljósi krafna um að losna undan óréttmætum yfirráðum sem búa um sig
bæði á sviði vinnunnar og mannlegra samskipta. Þessir þekkingarhagsmunir eru
ekki jafnbundnir tegundareðli mannsins og hinir tveir þar eð þeir skilyrðast af
möguleikum manna í tilteknu samfélagi til að verða myndugir og móta líf sitt af
vilja og vitund.
Á hinn bóginn eru frelsunarhagsmunir mannsins á sinn hátt djúpstæðastir því
að þeir endurspeglast í allri viðleitni mannsins sem losar hann úr viðjum fáfræði,
örbirgðar og kúgunar. Frelsun undan yfirráðum með gagnrýninni yfirvegun, sem
12 Sbr. „category mistake“ hjá Gilbert Ryle. Við gerumst sek um kvíavillu þegar við notum hugtök
sem tilheyra einni kví (t.d. efnahagslífi) til að svara spurningum sem krefjast svara úr annarri kví
(t.d. stjórnmálum). Sjá t.d. inngang Garðars Árnasonar að Ógöngum eftir Ryle. Garðar Árnason
2000: 38‒39.
13 „Menning og markaðshyggja“, Páll Skúlason 2013: 58.
14 Habermas 1974 (1. kafli): 8. Habermas setti fram kenningu sína um þekkingarhagsmuni árið 1968 í
ritinu Erkenntnis und Interesse. Ensk þýðing J.J. Shapiro, Knowledge and Human Interests (Boston:
Beacon Press 1971).
15 Sama hugsun kemur fram hjá Páli á einum stað: „Vísindaleg þekking og tæknileg yfirráð hafa
tengst órofa böndum. Samfara öflugri fræðikenningu á sér stað þróun og útbreiðsla tæknilegs
valds yfir hlutunum, sem veldur byltingum í tækjabúnaði manna og leiðir til djúpstæðra breytinga
á þjóðfélaginu í heild sinni, atvinnu- og framleiðsluháttum.“ Páll Skúlason 1993: 96.
Hugur 2017-6.indd 54 8/8/2017 5:53:24 PM